וואָס איז דאָ צו שטוינען?

What is there to be stunned about?

אַן עפּיזאָד פֿונעם פֿילם „דער זון פֿון שאָולן”
אַן עפּיזאָד פֿונעם פֿילם „דער זון פֿון שאָולן”

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published October 16, 2015, issue of November 13, 2015.

ס’איז ערשט דערגאַנגען צו מיר די ידיעה, אַז די טעג קומט אַרויס אַ נײַער פֿילם וועגן דעם חורבן „דער זון פֿון שאָולן” (The son of Saul), וואָס האָט צו טאָן מיט אוישוויץ, די קרעמאַטאָריעס און די זאָנדערקאָמאַנדאָס. ווי באַקאַנט, זײַנען די זאָנדערקאָמאַנדאָס באַשטאַנען פֿון ייִדן, וועלכע מ’האָט געצוווּנגען (זיי האָבן נישט וואַלונטירט!) צו שיבן די טויטע קערפּערס אין די אויוונס און אויסרייניקן די קאַלך־אויוונס פֿונעם אַש. איך הער דעם ויצעקו פֿון די ראַדיאָ־צוהערער, „פֿאַרוואָס האָבן זיי נישט פּראָטעסטירט?‟

דער אמת איז, אַז דערמיט האָבן די „נאַציס,” — זיי רופֿט מען ביזן הײַנטיקן טאָג, „נאַציס,”— ווי זיי וואָלטן באַשטאַנען פֿון עפּעס אַ פֿיקטיוו, פֿרעמד פֿאָלק. מיט איין וואָרט, די דײַטשן, וועלכע האָבן אַנטפּלעקט פֿאַר כּל־עם־ועדה אויף ווי ווײַט דער כאַראַקטער פֿון דער מענטשן־בעסטיע איז פֿעיִק אַראָפּצולאָזן זיך צו די טיפֿסטע תּהומען ביז די אינסטינקטן פֿון אַ חיה.

עס זײַנען שוין אַריבער זיבעציק יאָר זינט יענעם קאַטאַקליזם, און דאָך שטוינען מיר נאָך אַלץ, ווען מ’דערזעט ווי מ’האַקט קעפּ אויף יענער זײַט וועלט, און דווקא בפֿרהסיא, פֿאַר דער עפֿנטלעכקייט, און דערצו פֿאַר די פֿילם־אַפּאַראַטן. די דײַטשן זײַנען געווען גרויסע מומחים אויף פֿאָטאָגראַפֿירן זייערע קרבנות און איבערגעלאָזט פֿאַר דער וועלט צו זען זייער גלײַכגילטיקייט צו מענטשלעכע לײדן און אוממענטשלעכן טויט. איז ווי גיט מען זיך אַן עצה הײַנט צו טאָג מיט דער אַכזריותדיקער וועלט, ווען די בעסטיאַלע חיה באַווײַזט זיך אין געשטאַלט פֿון מענטשן מיטן ציל אויסצוראָטן ווער ס’שטייט זיי אין וועג.

מײַן גוטע חבֿרטע לאה געווירצמאַן האָט זיך ערשט צוריקגעקערט פֿון אַ רײַזע איבער דײַטשלאַנד, וווּ זי פֿאַרמאָגט גוטע פֿרײַנט. דערמיט איז זי געווען אויסן אָנצוטאַפּן דעם דופֿק און זען צי עפּעס האָט זיך דאָרט געביטן. זי דערציילט מיר, אַז דײַטשלאַנד ליגט הײַנט אין אַ זומפּ און קען זיך בשום־אופֿן נישט באַפֿרײַען פֿון זייער פֿאַרגאַנגענהייט. אַחוץ דעם, האָט זי זיך אָנגעשטויסן אין רוסישע ייִדן, וואָס פֿאַרשטייען נישט קיין דײַטש, קענען נישט קיין ייִדישן אות און לויפֿן אין שיל שׂימחת־תּורה, אָנזאַפּן זיך מיט ייִדישקייט. דער ראַבינער האַלט זײַן דרשה אויף דײַטש און די מענער פֿאַרשטייען נישט וואָס מען טוט מיט אַ טלית.

מיר ביידע, איך און לאה, זײַנען אַלץ קינדער געווען אין דער זעלבער שטאָט אולם אין דײַטשלאַנד גלײַך נאָך דער מלחמה. מיר האָבן געוווינט אין באַזונדערע פּליטים־לאַגערן, געגאַנגען אין דער זעלבער העברעיִשער שול „בית ספֿר תּרבות,” געהאַט די זעלבע לערער, און מיר האָבן זיך נישט געקענט, ווײַל זי איז געווען מיט צוויי יאָר געריקט פֿון מיר. האָט זי געענדיקט די העברעיִשע שול העט פֿאַר מיר. אין דער זעלבער צײַט איז זייער די.פּי. לאַגער ליקווידירט געוואָרן און זיי האָבן זיך באַזעצט אין מינכן, אויך אין אַ טראַנזיט־לאַגער. האָט מען זי געראַטן אָנצושליסן זיך אין אַ דײַטשער גימנאַזיע צוליב איר דראַנג צום לערנען. דאָס יאָר איז געווען 1948. אַ סך יונגע פּליטים זײַנען דעמאָלט אַוועק אויף אומלעגאַלער עליה קײן פּאַלעסטינע. ייִדן, וועלכע האָבן זיך אָפּגעזאָגט פֿון דער אומלעגאַלער עליה, זײַנען געווען אין די מיטעלע יאָרן, נישט געקענט מער מיטמאַכן נײַע מלחמות און נײַע לײדן. ס’רובֿ פֿון זיי האָבן געשטרעבט צו פֿאָרן קיין אַמעריקע.