אַלע וועגן פֿירן קײן ברוקלין

All Roads Lead to Brooklyn

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published November 17, 2015, issue of December 11, 2015.

דער זשאַנער פֿונעם גראַפֿישן ראָמאַן האָט אַ געװיסע פֿאָרגעשיכטע אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע. אין די ערשטע פּאָר צענדליק יאָר פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט, בעת דער בלי־תּקופֿה פֿונעם ייִדישן מאָדערניזם, האָבן די ייִדישע מחברים און קינסטלער בשותּפֿות אַרױסגעגעבן אילוסטרירטע ביכער און צײַטשריפֿטן. די צענטערס פֿון דער נײַער קונסט זײַנען געװען אין קיִעװ און ניו־יאָרק, און צװישן די שעפֿער זײַנען געװען אַזעלכע באַרימטע קינסטלער װי מאַרק שאַגאַל, אליעזר ליסיצקי, מאַקס װעבער, זוני מאַוד, אבֿרהם װאַקלאָװיץ. אײניקע פֿון זײ האָּבן בײַגעטראָגן סײַ מיט זײערע בילדער, סײַ מיט זײערע ליטעראַרישע װערק, אָבער לרובֿ האָבן די קינסטלער און די ליטעראַטן געאַרבעט יעדער אין זײַן בראַנזשע.

װי עס קומט אָפֿטמאָל פֿאָר אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע, ווייסן די קומעדיקע דורות זייער ווייניק פֿון דעם, װאָס עס האָבן אױפֿגעטאָן זײערע פֿאָרגײער, און בפֿרט אין דער אימיגראַנטישער קולטור־געשיכטע. יעדער נײַער דור אימיגראַנטן „אַנטדעקט‟ פֿון דאָס נײַ די קינסטלערישע מיטלען פֿאַר באַהאַנדלען זײער דערפֿאַרונג, ניט װיסנדיק, אַז זײערע פֿאָרגײער האָבן געהאַט ענלעכע פּראָבלעמען.

אַניאַ אוליניטשעס צװײט בוך איז אַןּ אויסנאַם פֿונעם דאָזיקן כּלל. איר גראַפֿישער ראָמאַן „לענאַ פֿינקלס כּישוף־פֿאַס‟ איז מודיע זײַן ליטעראַרישן ייִחוס שױן אינעם טיטל, װאָס קומט אַרויס פֿון בערנאַרד מאַלאַמודס מעשׂה װעגן אַ ישיבֿה-בחור מיטן נאָמען לעאָ פֿינקל. לױט זײַן טבֿע איז לעאָ אַ שעמעװדיקער קלױזניק, אָבער ער דאַרף האָבן חתונה, כּדי צו קריגן אַ גוטע רבנישע שטעלע. אין די אַלטע צײַטן פֿלעגט מען זיך אין אַזעלכע פֿאַלן װענדן צו אַ שדכן, אָבער איצט פֿאַרמאָגט מען אױף דעם די אינטערנעץ. האַלט זי, אַז כּדי צו װערן אַן עכטע אַמעריקאַנערין, מוז זי פֿירן ליבעס מיט אַמעריקאַנער מענער, און װאָס מער, אַלץ בעסער. אױף אַזאַ אופֿן װעט זי גובֿר זײַן אירע אימיגראַנטישע קאָמפּלעקסן, װאָס ברענגען זי אַרײַן אין דעפּרעסיע.

אָבער אַן אמתע ליבע טרעפֿט זי ניט דורך באַקאַנטשאַפֿט־זײַטלעך אױף דער אינטערנעץ, נאָר טאַקע צופֿעליק אינעם אויטאָבוס. זי װערט צוגעצױגן צו דעם שכן צוליב דעם בוך, װאָס ער לײענט. דאָס איז דװקא מאַלאַמודס באַנד מיט געשיכטעס (כאָטש חלום זעט זי לכתּחילה פֿיליפּ ראָט). בײדע מעשׂיות, אוליניטשעס און מאַלאַמודס, האָבן אַ סוף, װאָס עפֿנט אױף אַ „כּישוף־פֿאַס‟ מיט גאָר פֿאַרשידענע מעגלעכע טײַטשן. אָבער דאָס דאַרף מען לאָזן יעדן לײענער צו מישפּטן פֿאַר זיך אַלײן.

דער גראַפֿישער ראָמאַן האָט זײַנע אײגענע זשאַנער־כּללים, און אין דעם זין איז אוליניטשעס בוך אַ מײַסטערװערק. זי באַהערשט בשלימות צװײ מינים קונסט, דעם ליטעראַרישן און דעם בילדערישן. דאָס דאָזיקע טאָפּלטע בקיאות דערמעגלעכט איר צו שאַפֿן אַ פֿילשטימיקע מעשׂה, װוּ װערטער װערן צונױפֿגעשמאָלצן מיט בילדער. דער העלדינס געשיכטע טראָגט געװיסע שטריכן פֿון דער מחברינס אײגענער ביאָגראַפֿיע, הגם עס איז ניט קלאָר, װי װײַט אױטאָביאָגראַפֿיש זײַנען די גראַפֿישע שילדערונגען פֿון אירע פֿלירטן. ניט אין דעם גײט עס.

„לענאַ פֿינקלס כּישוף–פֿאַס‟ איז אַ געשיכטע, װאָס אַנטפּלעקט זיך אױף עטלעכע שיכטן, װי עס פּאַסט פֿאַר אַ גוט ליטעראַריש װערק.

אוליניטש איז אַ תּלמידה פֿונעם רוסישן שרײַבער אַנטאָן טשעכאָװ, אָבער זי דערגרײכט צו זײַן ירושה ניט נאָר דירעקט, אָבער אױך דורך זײַנע אַמעריקאַנער יורשים, מאַלאַמוד און טײלװײַז פֿיליפּ ראָט. זי דערצײלט אַ לעבנס־געשיכטע פֿון אַ מאָדערנער פֿרױ, אַ רוסיש־ייִדישער אימיגראַנטקע, װאָס איז געקומען קײן ברוקלין דורך אַריזאָנאַ און באַמיט זיך אײַנוואָרצלען אינעם נײַעם לאַנד. אָבער אײנצײַטיק איז דאָס בוך אַ פּרוּװ צונױפֿצופּאָרן צװײ ליטעראַרישע שיטות, די רוסישע און די אַמעריקאַנישע.

אוליניטש געהערט צו דער גרופּע רוסישע אימיגראַנטן, װאָס האָבן לעצטנס פֿאַרנומען אַ בולט פּלאַץ אין דער הײַנטיקער אַמעריקאַנער־ייִדישער ליטעראַטור, און זי איז אײנע פֿון די בעסטע און אָריגינעלסטע צװישן זײ. זי איז גאַנץ דרײסט אין אירע טעמעס, אָבער אַלטמאָדיש אין איר אָריענטאַציע אױף די אַמאָליקע ליטעראַרישע מוסטערן. זי שעפּט איר שאַפֿערישע יניקה פֿונעם עלטערן דור, דעם דור פֿון בערנאַרד מאַלאַמוד, שאול בעלאָו און פֿיליפּ ראָט.

אוליניטשעס ראָמאַן האָט נאָך אײנעם אַ ליטעראַרישן פֿאָרגײער פֿון גאָר אַן אַנדערן וועלט־װינקל. דאָס איז דער גראַפֿישער ראָמאַן „פּערסעפּאָליס‟, װאָס דערצײלט די געשיכטע פֿון דער איראַנישע אימיגראַנטקע מאַריאַנע סאַטראַפּי. זי שילדערט אירע קינדער–יאָרן בעת דער מלחמה צװישן איראַן און איראַק, איר אַריבערציִען זיך קײן אײראָפּע, און איר אומקער צוריק אַהײם, איר חתונה און גט, און צום סוף, איר קומען קײן פֿראַנקרײַך, װוּ זי װױנט עד־היום. אָנגעשריבן אױף פֿראַנצױזיש, איז דער דאָזיקער ראָמאַן איבערגעזעצט געװאָרן אױף ענגליש און אױך פֿילמירט װי אַן אַנימאַציע־פֿילם.

די לעצטע געשעענישן דערװײַזן, אַז דער ענין פֿון אימיגראַציע און קולטורעלער אַדאַפּטאַציע װעט נאָך לאַנג שפּילן אַ צענטראַלע ראָלע אין דער אַמעריקאַנער און אײראָפּעיִשער פּאָליטיק, סײַ דער אױסערלעכער, סײַ דער אינערלעכער. דאָס איז ניט דאָס ערשטע מאָל, װען די װעלט האָט צו טאָן מיט אַ פּליטים־מבול. און הײַנט, אַזױ װי פֿריִער, האָט מען זײער אַ קנאַפּן פֿאַרשטאַנד, װי אַזױ צו באַהאַנדלען דעם דאָזיקן קריזיס. די גראַפֿישע שילדערונגען פֿון די אימיגראַנטישע צרות, חלומות און דעם טאָג־טעגלעכן לעבן אין אַ פֿרעמדן לאַנד העלפֿן אין אַ געוויסער מאָס צו פֿאַרשטײן די פּראָבלעם.