רוחניות

אַנגסטן אַרום בילדונג — נישט בײַ די ספֿרדים

Education Anxiety Foreign to Sephardim

פֿון יואל מאַטוועיעוו

לעצטנס, האָט זיך אין דער פֿרומער וועלט פֿאַרברייטערט דער שפּאַלט צווישן די חרדישע און מאָדערנע קרײַזן צוליב דער היפּוכדיקער באַציִונג צו וועלטלעכער בילדונג. בײַ די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן זענען די וויסנשאַפֿטלעכע און אַקאַדעמישע שטודיעס כּמעט אַן עיקר־אמונה. דער עצם־פּרינציפּ פֿון דער „צענטריסטישער‟ מאָדערן־אָרטאָדאָקסישער באַוועגונג איז „תּורה ומדע‟ — תּורה מיט וויסנשאַפֿט.

להיפּוך, האָט די קעגנערשאַפֿט צו דער וועלטלעכער בילדונג דערגרייט אין געוויסע חרדישע קרײַזן אַן עקסטרעמע מדרגה. דעם 1טן דעצעמבער האָבן אַ גאַנצע ריי פּראָמינענטע חרדישע רבנים זיך פֿאַרזאַמלט אויף אַ ספּעציעלער אַסיפֿה אין בני־ברק, כּדי אויפֿצוטרעטן קעגן דער אַקאַדעמישער בילדונג פֿון פֿרויען. בעת דער פֿאַרזאַמלונג, האָט מען דערקלערט, אַז אַקאַדעמישע שטודיעס זענען אַ „געפֿערלעכע עבֿירה‟, ערגער ווי גנבֿה, און אַז די אוניווערסיטעטן זענען, נישט מער און נישט ווייניקער, „ערגער ווי די אויוונס פֿון אוישוויץ‟.

די וואָך, בעת אַ וויזיט קיין מאָנטרעאָל, האָב איך באַמערקט, אַז דער דאָזיקער אידעאָלאָגישער שפּאַלט איז כאַראַקטעריסטיש דווקא פֿאַר די אַשכּנזים. בײַ די מאַראָקאַנער ספֿרדים, אַרײַנגערעכנט די תּלמידים פֿון חרדישע ישיבֿות, וואָס לערנען זיך ייִדיש און באַטראַכטן לייקוווּד ווי דעם גרעסטן צענטער פֿון ייִדישקייט אין אַמעריקע, איז אַזאַ נעגאַטיווקייט נישטאָ, הגם אין געוויסע שטאַרק „אַשכּנזירטע‟ היימען קריכט זי ביסלעכווײַז אַרײַן.

למשל, ווען איך האָב פֿאַרבראַכט מיט אַ פֿרומען מאַראָקאַנער אינזשעניר, האָב איך באַמערקט, אַז זײַן יונגע טאָכטער שטודירט פֿלײַסיק אַן ערנסטן בוך פֿאַר אָרגאַנישער כעמיע. פּראָפֿעסאָרן, דאָקטוירים, יוריסטן און וויסנשאַפֿטלער פֿילן זיך באַקוועם צווישן די חרדים, דאַוונען צוזאַמען מיט פּשוטע עם־הארצים אין דער זעלבער שיל, און קלײַבן זיך צו געבן זייערע קינדער אַ גוטע בילדונג אָדער באַציִען זיך בכלל אַמביוואַלענט צום דאָזיקן ענין.

מע קאָן באַמערקן אַן אינטערעסאַנטן לינגוויסטישן חילוק. אין מאָנטרעאָל וווינען אַ סך ספֿרדישע משפּחות פֿון צפֿון־אַפֿריקע און פֿראַנקרײַך, וועלכע האָבן זיך באַזעצט אין קוועבעק צוליב דער שפּראַך־סבֿיבֿה. אין די פֿראַנצויזיש־רעדנדיקע שילן פֿילט זיך ווייניקער די השפּעה פֿון חרדישע תּקנות, אין פֿאַרגלײַך מיט די אַשכּנזישע ענגליש־ און ייִדיש־רעדער.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז אין דער געשיכטע קאָן מען באַמערקן דעם זעלבן חילוק צווישן פֿאַרשיידענע עדות, אָנהייבנדיק פֿון דער מיטל־עלטערלעכער תּקופֿה. עס קאָן זײַן, אַז דער אונטערשייד האָט צו טאָן מיטן נישט־ייִדישן אַרום. להיפּוך צו דער קריסטלעכער אייראָפּע, וווּ דער צוטריט צו ערנסטער בילדונג איז געווען אָפֿט באַגרענעצט און אַפֿילו פֿאַרבאָטן, האָבן די ספֿרדים געוווינט אין די מוסולמענישע לענדער, וווּ וויסנשאַפֿטלעכע און פֿילאָסאָפֿישע שטודיעס זענען געווען אַן אינטעגראַלער טייל פֿונעם גײַסטיקן לעבן.

אַזוי צי אַזוי, זענען די באַקאַנטע ייִדישע אַסטראָמאָנען, מאַטעמאַטיקער, פֿילאָסאָפֿן און דאָקטורים געווען ביז דער משׂכּילישער תּקופֿה כּמעט אויסשליסלעך ספֿרדים, פּראָוואַנסאַלער אָדער איטאַליענער, אַרײַנגערעכנט אַזעלכע יסודותדיקע פּערזענלעכקייטן, ווי אַבֿרהם אבן עזרא און דער רמב״ם. די ייִדישע קהילה אין פּראָוואַנס האָט זיך אויך געפֿונען אונטער אַ שטאַרקער שפּאַנישער און אַראַבישער השפּעה. למשל, רבי יעקבֿ אַנטולי (אַנאַטאָלי), אַ געבוירענער אין דרום־פֿראַנקרײַך, האָט געדינט אין נעאַפּאָל ווי אַן איבערזעצער פֿון אַראַביש אויף לשון־קודש בײַם קיניג פֿרעדעריק דעם צווייטן. אַ דאַנק זײַן טעטיקייט, האָבן די געבילדעטע אייראָפּעיִשע קריסטן זיך צום ערשטן מאָל באַקענט מיט אַ צאָל וויכטיקע ווערק פֿון אַראַבישע חכמים. בײַ ייִדן איז אַנאַטאָלי צום בעסטן באַקאַנט צוליב זײַן פֿילאָסאָפֿישן מוסר־ספֿר „מלמד התּלמידים‟.

רבי עובֿדיה ספֿורנו (ספֿאָרנאָ), איינער פֿון די קלאַסישע תּורה־מפֿרשים, איז געבוירן געוואָרן אינעם 15טן יאָרהונדערט אין איטאַליע, און האָט שטודירט מעדיצין אינעם רוימער אוניווערסיטעט. זײַענדיק אַ מומחה אין מאַטעמאַטיק און פֿילאָסאָפֿיע, האָט ער זיך געחבֿרט מיט די קריסטלעכע געלערנטע; זײַן פֿילאָסאָפֿישן ספֿר „אור עמים‟ האָט ער איבערגעזעצט אויף לאַטײַן פֿאַרן פֿראַנצויזישן קיניג אַנרי דעם צווייטן. דעם זעלבן קיניג האָט ער געווידמעט אַ טייל פֿון זײַנע תּנ״ך־קאָמענטאַרן. עס באַקומט זיך, אַז אין יעדער קאָמענטירטער אויסגאַבע פֿונעם חומש שטייט אויף אַ חשובֿ אָרט דער פּירוש פֿון אַן איטאַליענישן דאָקטער און פּראָפֿעסאָר.

דוד גאַנז, דער מחבר פֿונעם היסטאָריאָגראַפֿישן ספֿר „צמח דוד‟, איז געווען איינער פֿון די ערשטע באַקאַנטע אַקאַדעמיש־געבילדעטע אַשכּנזישע ייִדן. אַ געבוירענער אין דײַטשלאַנד, האָט ער זיך שפּעטער באַזעצט אין פּראָג און געלערנט תּורה בײַ זײַן גרויסן מיטצײַטלער מהר״ל. רבי משה איסרלישׂ, דער רמ״אָ, האָט אים געגעבן אַן עצה צו שטודירן אַסטראָנאָמיע און מאַטעמאַטיק. גאַנז איז געווען אין נאָענטע פֿרײַנדלעכע באַציִונגען מיט די באַרימטע נישט־ייִדישע אַסטראָנאָמען יאָהאַן קעפּלער און טיכאָ בראַהע, פֿאַר וועלכן ער האָט איבערגעזעצט אויף דײַטש געוויסע מיטל־עלטערלעכע ספֿרדישע אַסטראָנאָמישע טאַבעלעס.

די קעגנערשאַפֿט צו וועלטלעכע חכמות און אַקאַדעמישע שטודיעס האָט זיך פֿאַרשפּרייט צווישן די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדן אין שײַכות מיט השׂכלה. פֿאַרזאָרגט וועגן אַפּיקורסישע שטימונגען, האָבן די רבנים אָנגעהויבן באַטראַכטן די וועלטלעכע וויסנשאַפֿט ווי גאָר אַ סכּנותדיקע באַשעפֿטיקונג. הגם אַזעלכע פֿרומע דענקער, ווי נחמן קראָכמאַל און הרבֿ צבֿי־הירש חיות, זענען אַליין געווען מעסיקע משׂכּילים, האָט זיך אין מיזרח־אייראָפּע געשאַפֿן אַ טיפֿער שפּאַלט צווישן די „אויפֿגעקלערטע‟ סעקולאַריסטן און פּשוטע ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר.

ווען די „השׂכּלה‟ איז בטל געוואָרן ווי אַ באַזונדערע באַוועגונג, האָבן זיך באַוויזן נישט ווייניק גרויסע רבנים, וועלכע האָבן יאָ קאָמבינירט אַקאַדעמישע שטודיעס מיט פֿולער געטרײַשאַפֿט צו דער טראַדיציאָנעלער פֿרומקייט. צווישן די באַקאַנטע בײַשפּילן קאָן מען דערמאָנען דעם לעצטן ליובאַוויטשער רבין, מנחם־מענדל שניאורסאָן; דעם ערשטן ישׂראלדיקן הויפּט־רבֿ, יצחק הערצאָג; און הרבֿ בערל רעוועל, דעם ערשטן פּרעזידענט פֿונעם ישיבֿה־אוניווערסיטעט. פֿונדעסטוועגן, האָט די פּאָלאַריזאַציע נאָך דער משׂכּילישער תּקופֿה איבערגעלאָזט אַ שטאַרקן רושם אין דער אַשכּנזישער וועלט, וואָס שפּילגט זיך נאָך אַלץ אָפּ סײַ אין די הײַנטיקע חרדישע קהילות, סײַ צווישן די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, וואָס בײַ זיי איז די פּראָפֿעסיאָנעלע וועלטלעכע בילדונג געוואָרן אַ גרויסע „מיצווה‟.

הגם השׂכּלה האָט זיך דערקליבן, אין אַ געוויסער מאָס, דורך פֿראַנקרײַך קיין צפֿון־אַפֿריקע, האָט זי דאָרטן נישט דערגרייכט אַזאַ פֿאַרנעם. אין פֿאַרגלײַך מיט די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, מעג אַ מאַראָקאַנער ייִד זײַן אַ גאַנצער עם־האָרץ סײַ אין ייִדישע, סײַ אין וועלטלעכע ענינים, און פֿאָרט זיך נישט שעמען דערפֿון אין דער שיל. אין פֿאַרגלײַך מיט די חרדים, מעג ער אָבער גיין אין אַן אַלגעמיינעם אוניווערסיטעט און נישט טראַכטן, אַז אַ דאָקטאָראַט וועט אים פֿאַרוואַנדלען אין אַן אַפּיקורס.

סײַ־ווי־סײַ, ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז ווען מע פֿאַרגלײַכט דעם הײַנטיקן צוגאַנג צום דאָזיקן ענין בײַ די מאָנטרעאָלער ספֿרדים, וואָס באַשפּרענקלען זייער פֿראַנצויזישע רייד מיט פֿאַרשיידענע אַראַבישע אויסדרוקן, באַמערקט מען די לאַנג־דורותדיקע אַסאָציאַציע צווישן דער ייִדישער שפּאַניע, אַראַבישע לענדער און פֿראַנקרײַך. ס׳זעט אויס, אַז די אַנגסטן אַרום בילדונג צווישן די פֿרומע זענען טאַקע אַ ספּעציפֿיש אַשכּנזישע קרענק.