קונסט און קולטור

„דער דיבוק‟ אין פּאַריז

The Dybbuk in Paris

פֿון מאַרינאַ אַלעקסעיעוואַ־אַנטיפּאָוו

מיט אָנדערהאַלבן יאָר צוריק האָט מיר פּראָפֿ׳ יצחק ניבאָרסקי פֿאָרגעלײגט אַרויסצוהעלפֿן דעם יונגן און באַקאַנטן פֿראַנצױזישן רעזשיסאָר בענזשאַמען לאַזאַר צוצוגרייטן זײַן ווערסיע פֿון אַן־סקיס פּיעסע „דער דיבוק‟. כ׳האָב זיך דערװוּסט, אַז לאַזאַר אַרבעט אױך איבער אַ רוסישער װערסיע פֿונעם „דיבוק‟. די איבערזעצערין פּאָלינאַ פּעטרושינאַ האָט עס פֿאַר אים ספּעציִעל צוגעגרייט, און מײַן קאָלעגע, די פּאַריזער פֿאָרשערין אַקװילע גריגאָראַװיטשויִטע, האָט שױן געהאָלפֿן מיט דער ייִדישער װערסיע.

מע מוז באַמערקן, אַז דאָ גייט די רייד דווקא וועגן פֿאַרשיידענע װערסיעס, נישט סתּם איבערזעצונגען. לכתּחילה, האָט שלמה־זאַנוול ראַפּאָפּאָרט, באַקאַנט אונטערן פּסעוודאָנים אַנ־סקי, געשאַפֿן זײַן פּיעסע אױף רוסיש, נאָך זײַן עטנאָגראַפֿישער עקספּעדיציע. שפּעטער האָט ער עס אַלײן איבערגעזעצט אױף ייִדיש. דערנאָך זענען בײדע װערסיעס פֿאַרלױרן געװאָרן, און אַנ־סקי האָט געמוזט איבערשרײַבן די פּיעסע פֿון ס׳נײ, אויפֿן סמך פֿון חיים־נחמן ביִאַליקס העברעיִשער איבערזעצונג.

ביאַליק האָט אַ ביסל באַאַרבעט די פּיעסע, און אַנ־סקי אַליין האָט זי געביטן צוליב שװערע פּערזענלעכע איבערלעבונגען; דערפֿאַר איז זײַן נײַער ייִדישער אָריגינאַל געוואָרן אַנדערש פֿונעם אַלטן. דעם רוסישן אָריגינעלן טעקסט האָט דער טעאַטער־היסטאָריקער וולאַדיסלאַוו איוואַנאָוו על־פּי־נס אַנטדעקט אין 2001.

מיט בענזשאַמענען און זײַן שותּפֿטע לויִז מאָאַטין האָב איך זיך באַקענט אין אָקטאָבער 2014. די רעזשיסאָרן האָבן מיר איבערגעגעבן, אַז זײ קלײַבן זיך צונױפֿצומישן אַלע דרײַ װערסיעס, װאָס קײנער האָט עד־היום נישט געטאָן. איך האָב געדאַרפֿט צום ערשטן מאָל איבערזעצן דעם ייִדישן טעקסט אויף פֿראַנצויזיש. אַ דאַנק אַקװילעס אַרבעט, האָבן בײדע רעזשיסאָרן אויסגעלערנט די ייִדישע װערסיע כּמעט אױף אױסנװײניק.

מיט אַ יאָר שפּעטער, האָב איך דערזען דעם רעזולטאַט פֿון אונדזער אַרבעט אינעם טעאַטער „פֿיליפּ זשעראַר‟, וואָס געפֿינט זיך אין דער פּאַריזער פֿאָרשטאָט סאַן־דעני. דער ספּעקטאַקל האָט אױף מיר געמאַכט אַ גרויסן רושם. בשעת צװײ און האַלב שעה רעדן און זינגען די אַקטיאָרן נישט בלױז אױף פֿראַנצײזיש און לשון־קודש, נאָר כּמעט אַ דריטל אױף ייִדיש. דער געפּאַקטער זאַל האָט לאַנג אַפּלאָדירט און נישט געוואָלט אָפּלאָזן די אַקטיאָרן פֿון דער בינע. און אַ טוץ צוקוקער, מיט װעלכע איך האָב געשמועסט נאָכן ספּעקטאַקל, האָבן אונטערגעשטראָכן דעם אױטענטישן טעם פֿונעם אָפּגעשפּיגלטן אַלטן לעבן. „איך בין אַן אײניקל פֿון אַ רבֿ, איך װײס װאָס איך זאָג‟, האָט זיך אָפּגערופֿן אַ 60־יעריקע פֿרױ.

אין מײַן שמועס מיט זיי, האָבן לאַזאַר און מאָאַטין דערציילט דעם „פֿאָרווערטס‟ וועגן זייער ווערק.

װי אַזױ און װען איז „דער דיבוק‟ אַרײַן אין אײַך?

ב. ס׳איז געשען נאָך מיט יאָרן צוריק, ווען איך האָב זיך געלערנט אין די לעצטע קלאַסן פֿון גימנאַזיע, צוליב דער שײנער ליבע־געשיכטע און די איבערגעפֿלאָכטענע איבערנאַטירלעכע עלעמענטן. מע זעט, אַז ליבע איז אױך אַן איבערנאַטירלעכע זאַך, װאָס קאָן צעברעכן אַלע צױמען, אַפֿילו צװישן לעבעדיקע און טױטע.

אײַער ווערסיע הײבט זיך אָן מיט אַ פֿראַגמענט פֿון אַנ־סקיס אַנקעטע; די סצענע זעט אױס אַזױ נאַטירלעך, אַז מײַנע אַ באַקאַנטע האָט געמיינט, ס׳איז אַ טייל פֿון דער אָריגינעלער פּיעסע.

ב. פֿאַר אַנ־סקי איז „דער דיבוק‟ געװען אַ פּועל־יוצא פֿון זײַן גרױסער עטנאָגראַפֿישער עקספּעדיציע אין פּאָדאָליע און װאָלין. די רוסישע װערסיע איז געװען אַ מין המשך פֿון זײַן מוזיי־אַרבעט. אינעם ייִדישן וואַריאַנט האָט ער פֿאַרבעסערט דעם סיפּור־המעשׂה וועגן דער ליבע, מער דערקלערט דורכן משולחס ווערטער. די רוסישע װערסיע האָט אונדז געהאָלפֿן צו פֿאַרשטײען אַנ־סקיס דרך. מיר זאָגן אונדזער צושויער: קומט און טרױמט מיט אונדז וועגן אַ פֿאַרלױרענער װעלט.

ל. בײַם אָנהײב, האָט אונדז אַן־סקיס אַנקעטע גערירט ביז טרערן. שפּעטער האָבן זיך די פֿראַגעס פֿאַרװאַנדלט אין אַ מין סימבאָלישע שליסלען, װאָס מע גיט דער עולם, כּדי מע זאָל אַרײַנטרעטן אינעם שטח „צװישן צװײ װעלטן‟ בשעת דער פֿאָרשטעלונג.

אין אײַער ספּעקטאַקל רעדט מען אַ סך אױף ייִדיש. מע זינגט „שיר־השירים‟, מע זאָגט תהילים, מע לערנט אַ בלאַט גמרא. מײַנע אַ חבֿרטע, אַ דערצויגענע אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער משפּחה, האָט געזאָגט, אַז אײַער לינגװיסטישע אַרבעט איז אױפֿן העכסטן ניװאָ‟. האָט איר זיך טאַקע אויסגעלערנט ייִדיש?

ב. צום באַדױערן, נישט. מײַן זײדע האָט געשטאַמט פֿון קאָלאָשװאַר אין אונגאַרן. ער האָט יאָ געקענט ייִדיש, אָבער ער איז אומגעקומען אין דער פֿראַנצױזישער אַרמײ אין 1940. די מוזיק פֿון דער שפּראַך קען איך, ווײַל אין דער משפּחה האָט מען ליב געהאַט צו הערן אַ ייִדיש ליד. אַקווילע האָט צוגעגרייט די אַקטיאָרן. אַ טײל פֿון זײ האָבן זיך געלערנט ייִדיש מער אינטענסיװ. חזנות האָט מיר געלערנט בײַ סאָפֿיאַ פֿאַלקאָװיטש, אַן אמתע חזנטע.

ל. איך רעד אויך נישט קײן ייִדיש, צום גרויסן באַדויערן. ס׳איז אָבער געװען אַ מחיה זיך צו באַקענען מיט אַזאַ שײנער שפּראַך און צו שפּילן אויף איר.

איז צום סוף װאָס זשע געבליבן פֿון די דרײַ װערסיעס?

ל. פֿון ביִאַליקס העברעיִשער װערסיע — גאָרנישט. אַנשטאָט דעם ליד פֿון דער באָבע חנה אין דער רוסישער ווערסיע, האָבן מיר אויסגענוצט רבי לוי־יצחקס „דודעלע‟. דאָס רוסישע שטיקל בדחנות האָט פֿאַר אונדז איבערגעזעצט אױף ייִדיש אַקװילע צוזאַמען מיט יצחק ניבאָרסקי. אַזױ אַרום האָבן מיר פֿאַרשטאַנען, אַז די „אורשפּראַך‟ פֿון דער פּיעסע איז טאַקע ייִדיש; רוסיש איז פֿאַר אַנ־סקי געווען בלויז אַ מין הילף־שפּראַך, דאָס זעלבע װי פֿאַר אונדז פֿראַנצויזיש.

די אַקטיאָרן, אַחוץ לאה און דעם אָפֿיציעלן רבֿ, זענען נישט געקלײדט טראַדיציאָנעל. אײַער פֿראַדע גײט אַרום אין הױזן, און רבי עזריאל טראָגט נישט קײן יאַרמלקע. דער שליח פֿון יענער װעלט טראָגט מאָדערנע סאַנדאַלן און זעט אויס װי אַ לעבעדיקער פּאָרטרעט פֿון אַנ־סקי. וואָס איז דער פּשט?

ב. דער טעאַטער איז אַ טרעף־פּונקט פֿון פֿאַרשײדענע װירקלעכקײטן. בעת די רעפּעטיציעס האָבן מיר פֿאַרשטאַנען, אַז נישט בלױז װילן מיר פֿאַראײביקן אָט-די שײנע פֿאַרשװוּנדענע װעלט, נאָר אַז די עצם־מעשׂה איז גובֿר די צײַטן און לענדער. די פּראָסטקײט פֿון די מלבושים גיט איבער דעם דאָזיקן געדאַנק.

דערציילט וועגן אײַער אַקטיאָרישער אַרבעט.

ב. ס׳איז געװען זײער אַ שטאַרקע איבערלעבונג צו שפּילן די ראָלעס פֿון חנן און לאה, וואָס װאַרפֿן זיך איבער מיט קנאַפּע פּאָר װערטער אױף דער בינע, אָבער זיי דאַרפֿן איבערצײַגן דעם עולם, אַז זײ זענען פֿאַרבונדן אױף אײביק! אונדזער פֿרײַנטשאַפֿט מיט לויִז זינט קינדער־יאָרן האָט אונדז אַ סך געהאָלפֿן.

ל. ס’איז געווען מײַן לעבנס־טרױם צו שפּילן אַזאַ ראָלע. מיט בענזשאַמענען האָבן מיר אָפֿט געשפּילט אַ פּאָרל געליבטע, אָבער „דער דיבוק‟ איז גאָר אַ באַזונדערע זאַך.

איז אײַער פּיעסע מער פּאַסיק פֿאַרן ייִדישן עולם?

ב. בײַ אַ ייִד קען די פּיעסע, אַוודאי, אויסרופֿן מער אַסאָציאַציעס, אָבער קונסט איז דאָך פֿאַר אַלעמען. ביזן קומענדיקן מײַ וועלן מיר זײַן אױף אַ טורנע איבער פֿראַנקרײַך. דערנאָך האָבן מיר בדעה צו װײַזן „דעם דיבוק‟ אין אױסלאַנד. ייִדיש איז בעצם אַן אינטערנאַציאָנאַלע שפּראַך, וואָס דערלױבט גובֿר צו זײַן די גרענעצן. אויף להבא, ווילן מיר באַטראַכטן אַנדערע ווערק פֿונעם ייִדישן רעפּערטואַר.