ליטעראַטור, ייִדיש־וועלט

פֿעמיניזם קאָן אונטערשאַצן די פֿרויען־ליטעראַטור

Feminism Can Underestimate Women's Literature

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

אין משך פֿון די לעצטע דרײַ־פֿיר צענדליק יאָר האָט זיך געשאַפֿן אַ היפּשער קאָרפּוס פֿון פֿאָרשונגען און אַנטאָלאָגיעס פֿון ייִדישע מחברינס. מען קאָן שױן זיכער זאָגן, אַז עס איז דאָ אַ לעבעדיקע און רײַכע בראַנזשע אין דער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע, װאָס מע קאָן אָנרופֿן „פֿרױען־ליטעראַטור‟. אַ ניצלעכער איבערזיכט פֿון אָט דעם קאָלעקטיװן אױפֿטו אױף ענגליש געפֿינט מען אין דעם אַרײַנפֿיר־קאַפּיטל פֿונעם זאַמלבוך „מחברטעס פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור‟, װאָס איז אַרױס אונטער דער רעדאַקציע פֿון ראָזמאַרי האָראָװיץ.

די אַרטיקלען אינעם בוך באַהאַנדלען דרײַצן ייִדישע שרײַבערינס און דיכטערינס. אײניקע, װי למשל, לילי בעס, זײַנען כּמעט װי ניט באַקאַנט, בעת אַנדערע, װי אַנאַ מאַרגאָלין און ציליע דראַפּקין, פֿאַרנעמען שױן לאַנג אַ חשובֿ אָרט אינעם ייִדישן ליטעראַרישן קאַנאָן. אײגנטלעך, איז דער ענין פֿון קאַנאָן זײער װיכטיק פֿאַר די וויכּוחים אַרום פֿרױען אין דער ייִדישער ליטעראַטור. די װאָגיקע סעריע פֿון זאַכלעכע אַנטאָלאָגישע זאַמלונגען, װאָס זײַנען אַרױס אױף ענגליש אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָר האָבן אַנטדעקט אַ היפּשע צאָל װערק, װאָס זײַנען ביז דעמאָלט פֿאַרבליבן װײניק באַקאַנט.

אַזױ אַרום, באַטאָנט האָראָװיץ אין איר הקדמה, האָבן די דאָזיקע פּובליקאַציעס „ניט נאָר פֿאַרברײטערט דעם ייִדישן קאַנאָן אין איבערזעצונגען [אױף ענגליש], נאָר אױך באַװירקט די ליטעראַטור־געשיכטע‟. אין תּוך האַלט מען אין אײן שאַפֿן אַ נײַעם ייִדישן ליטעראַרישן קאַנאָן, װאָס באַשטײט פֿון איבערזעצונגען און ניט פֿון אָריגינאַלן. און מען דערקלערט עס אַזױ: „היות װי דאָס קענטעניש פֿון ייִדיש גײט אונטער צװישן װעלטלעכע רעדנער, װערן די ענגלישע איבערזעצונגען אַלץ װיכטיקער פֿאַר די הײַנטיקע לײענער, װאָס װילן האָבן צוטריט צו דער ייִדישער ליטעראַטור‟.

הײַנט קאָן מען שױן רעדן װעגן עטלעכע ייִדישע ליטעראַטורן, װאָס האָבן גאַנץ פֿאַרשײדענע באַשטאַנדן. אײניקע מחברים, װאָס פֿאַרנעמען אַ בולט אָרט אין ייִדיש, װי למשל, זלמן שניאור, ה. ד. נאָמבערג, אָדער דוד איגנאַטאָװ, זײַנען פּראַקטיש אומבאַקאַנט דעם ענגלישן לײענער. אַנדערע, און בפֿרט אײניקע פֿרױען, איז זײער שװער צו געפֿינען אױף ייִדיש, אָבער גאַנץ לײַכט אױף ענגליש. טשיקאַװע איז דער קאַנאָנישער סטאַטוס פֿון יצחק באַשעװיס: אײניקע װערק זײַנע, װי למשל, דער ראָמאַן „שׂונאים‟, זײַנען פּאָפּולער אױף ענגליש, אָבער לגמרי ניט פֿאַראַן אין דער בוכפֿאָרעם אױף ייִדיש.

ייִדיש איז ניט קײן גרױסער יוצא־דופֿן אין פֿאַרגלײַך מיט אַנדערע שפּראַכן. אַזאַ מין חילוק צװישן די װערק, װאָס זײַנען פּאָפּולער אינעם מקור און קוים באַקאַנט אין איבערזעצונגען, בפֿרט אױף ענגליש, איז פֿאַראַן אין אַנדערע ליטעראַטורן אױך. פֿון דעסטװעגן, איז ייִדיש יחיד־במינו, װײַל אײדער מע לערנט זיך לײענען אױף דער שפּראַך, באַקענט מען זיך שוין מיט אָט דער ליטעראַטור אױף ענגליש. און דער ענגלישער „קאַנאָן‟ באַװירקט טאַקע סײַ דעם לײענערישן געשמאַק, סײַ זײער השׂגה פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.

די פֿילצאָליקע זאַמלונגען און קריטישע אָפּשאַצונגען, װאָס באַהאַנדלען פֿרױען־ליטעראַטור, זײַנען אַװדאי זײער אַ חשובֿער בײַטראָג אין דער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע, בפֿרט װען זײ ברענגען אַרײַן נײַע נעמען און נײַע טעקסטן; אָבער מעטאָדאָלאָגיש קענען זײ צומאָל זײַן אַ ביסל פּראָבלעמאַטיש, דװקא דעמאָלט װען זײ פּראַװען שבת פֿאַר זיך, דאָס הײסט, באַטראַכטן די פֿרױען־ליטעראַטור לשמה. דערבײַ מאַכט מען כּסדר אַ פֿײַנעם און שאַרפֿזיניקן אַנאַליז פֿון די ליטעראַרישע װערק גופֿא, װי למשל, אין יאָאַנאַ ליסעקס אַרטיקל װעגן דער סאָװעטישער דיכטערין חנה לעװין. נאָר װען עס קומט צו אױספֿירן, פֿילט מען זיך מחויבֿ צו פּראָקלאַמירן אידעאָלאָגישע קלישעען װעגן באַפֿרײַען די ייִדישע פֿרױען־ליטעראַטור פֿון דער מאַנצבלישער דאָמינירונג.

די צרה מיט יעדער אידעאָלאָגיע, בתוכם די פֿעמיניסטישע, איז ניט קײן אויסנאַם; זי דערלאַנגט פּשוטע ענטפֿערס אױף האַרבע פֿראַגעס. אַזױ אַרום האָט די סאָװעטישע קריטיק רעדוצירט קולטור און געשיכטע צום קלאַסן־קאַמף, און די פֿעמיניסטישע קריטיק האָט די נטיה כּסדר צו פּריידיקן די סדרה פֿון דער „מאַסקולינישער דאָמינאַנץ‟. די דאָזיקע דערשײַנונג, פּונקט װי קלאַסן־קאַמף, עקזיסטירט טאַקע, אָבער צוליב װאָס דאַרף מען דאָס האַלטן פֿאַר אַן אוניװערסאַלן ענטפֿער אױף אַלע פֿראַגעס? אױב די פֿרױען געהערן טאַקע יאָ צו דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, איז לאָמיר באַהאַנדלען זײערע װערק אין אַן אינטעגראַלן באַשטאַנד, אַנשטאָט צו האַלטן זײ סתּם פֿאַר אילוסטראַציעס פֿון פֿרויען־אונטערדריקונג.

אַזאַ מין שמאָלער קוקװינקל לאָזט צומאָל ניט אָפּשאַצן עכטע עסטעטישע אוצרות. חנה לעװין און שירה גאָרשמאַן זײַנען יאָ געװען אײגנאַרטיקע שרײַבערינס און אינטערעסאַנטע פּערזענלעכקײטן, אָבער װאָס שײך דעם „קאַנאָנישן‟ סטאַטוס אין דער ליטעראַטור, פֿאַרנעמט רבֿקה רובין אַ סך אַ העכער אָרט. זי איז געװען סײַ אײנע פֿון די בעסטע ליטעראַרישע קריטיקער, סײַ אַ פֿײַנע פּסיכאָלאָגישע שרײַבערין און סײַ אַ װירדיקער מענטש, אָבער עד־היום פֿאַרבלײַבט זי מחוץ דעם תּחום פֿון דער פֿעמיניסטישער קריטיק.

די שרײַבערינס און דיכטערינס, װאָס װערן באַהאַנדלט אין האָראָװיצעס זאַמלבוך, זײַנען געװען טעטיק אין פֿאַרשידענע טײלן פֿון דער װעלט און האָבן געשאַפֿן זײערע װערק אין פֿאַרשידענע סטילן און זשאַנערס; אָבער גאַנץ אָפֿט װערט די דאָזיקע פֿילאַרטיקײט רעדוצירט צו אַ פּשוטן סך־הכּל: „דער עצמדיקער חילוק צװישן מענער און פֿרױען לאָזט זיך ניט אָפּלײקענען‟. אין תּוך גענומען, איז די פֿעמיניסטישע קריטיק גאַנץ אָפֿט אַליין „שולדיק‟ אין דעם, װאָס די הײַנטיקע ליטעראַרישע טעאָריע האַלט פֿאַר אַ שװערן „חטא‟, װאָס הײסט, „עצמדיקײט‟, אָדער בלע”ז „עסענציאַליזם‟. אין דעם זינען איז די פֿעמיניסטישע קריטיק אַ קאַפּױער־שפּיגל פֿון דעם אַלטן מאַנצבלישן שאָװיניזם.