געשיכטע

ברוך וולאַדעק און אַב. קאַהאַן

Baruch Vladeck and Abraham Cahan

פֿון גענאַדי עסטרײַך

עס שאַפֿט זיך בײַ מיר אַן אײַנדרוק (איך האָף, אַז ניט קיין ריכטיקער), אַז איך בין שיִער ניט דער איינציקער, אָדער לכל־הפּחות איינער פֿון די איינציקע, וועמען עס אינטערעסירט נאָך דאָס לעבן און די טעטיקייט פֿון ברוך טשאַרני וולאַדעק.

וועגן וולאַדעקן האָב איך שוין געשריבן אין יאָר 2006 (//yiddish2.forward.com/node/31) און אין יאָר 2011 (//yiddish2.forward.com/node/3438). און איצט קער איך זיך אום דער דאָזיקער טעמע, ווײַל ברוך טשאַרני איז געבוירן געוואָרן דעם 13טן יאַנואַר 1886, דאָס הייסט מיט פּונקט 130 יאָר צוריק. בײַ דער צײַט פֿון זײַן פּלוצימדיקן טויט דעם 30סטן אָקטאָבער 1938 (פֿריִער אין דעם טאָג האָט ער ווי, שטענדיק, געאַרבעט אין דער רעדאַקציע פֿון „פֿאָרווערטס‟), איז ער געווען ברייט באַקאַנט און באַליבט, בפֿרט אין ניו־יאָרק.

וולאַדעקס לוויה, דעם 2טן נאָוועמבער 1938 (ער איז געווען אין גאַנצן 52 יאָר אַלט), איז געוואָרן, ווי דער „פֿאָרווערטס‟ האָט געשריבן, „די גרעסטע ייִדישע טרויער־צערעמאָניע וואָס ניו־יאָרק האָט ווען געזען‟. לויט פֿאַרשיידענע אָפּשאַצונגען, האָבן אין איר אַזוי אָדער אַנדערש זיך באַטייליקט ביז אַ מיליאָן מענטשן, מערסטנטייל ייִדן, אָבער אויך ניט־ייִדן. וולאַדעק האָט דאָך געשפּילט אַן אָנגעזעענע ראָלע ווי אַ סאָציאַליסטישער דעפּוטאַט אין דער שטאַט־אַסאַמבלעע און דעם שטאָט־ראָט.

די פּראָצעסיע פֿון בערך 30,000 לײַט איז געגאַנגען פֿון דעם היסטאָרישן בנין פֿון „פֿאָרווערטס‟, אין איסט בראָדוויי, ביז דער 14טער גאַס. בראָש זײַנען געגאַנגען דער דעמאָלטיקער גובערנאַטאָר פֿון דעם שטאַט ניו־יאָרק, הערבערט לעהמאַן (וועמענס פֿאָטער איז געווען איינער פֿון די דרײַ ייִדישע ברידער, וואָס האָבן געהאַט געשאַפֿן די פֿינאַנציעלע פֿירמע Lehman Brothers, וועלכע האָט סענסאַציאָנעל באַנקראָטירט אין 2008), און דער מייאָר פֿון דער שטאָט — פֿיאָרעלאָ לאַ׳גוואַרדיאַ, אַ נאָענטער פֿרײַנד פֿון וולאַדעקן. אין די אַרכיוון האָב איך געזען אַ בריוו, געשריבן דורך לאַ׳גוואַרדיאַ, צו וולאַדעקן, מיט אַ פּאָר ייִדישע ווערטער — דעם מייאָרס מוטער איז דאָך געווען אַ ייִדישע.

עס האָט זיך געוואָרפֿן אין די אויגן, אַז צווישן די מענטשן, וואָס זײַנען געקומען אויף דער לוויה, איז ניט געווען אַב. קאַהאַן, דער הויפּט־רעדאַקטאָר פֿון „פֿאָרווערטס‟. זיי האָבן אָפּגעאַרבעט צוזאַמען בערך צוואַנציק יאָר — וולאַדעק איז געווען דער „מענעדזשער‟, דער פֿאַרוואַלטער, פֿון דער צײַטונג, אָבער קיין פֿרײַנד זײַנען זיי ניט געווען. נאָך מער: צום סוף זײַנען זייערע באַציִונגען געוואָרן זייער שלעכטע, זיי האָבן אַפֿילו ניט גערעדט איינער מיטן אַנדערן. אַזוי אַז ווי נאָר ס’איז אָנגעקומען די ידיעה וועגן וולאַדעקס טויט, האָט קאַהאַן תּיכּף־ומיד געפֿונען עפּעס אַ תּירוץ צו פֿאַרלאָזן די שטאָט. פֿאַקטיש, איז ער פּשוט אַנטלאָפֿן, כּדי ניט קומען אויף דער לוויה.

קאַהאַן האָט, בלי־ספֿק, געפֿילט, אַז אַ סך מענטשן אַרום אים האָבן געוואָלט זען וולאַדעקן ווי דעם הויפּט־רעדאַקטאָר. באַזונדערס פּאָפּולער איז ער געווען צווישן די בונדיסטן, ווי אויך די אַמאָליקע בונדיסטן, וועלכע האָבן געשפּילט אַן אָנגעזעענע ראָלע אין דער „פֿאָרווערטס‟־סבֿיבֿה. הגם אין די לעצטע יאָרן פֿון זײַן לעבן איז וולאַדעק שוין קיין אַקטיווער בונדיסט ניט געווען, האָבן זײַנע פּאַרטיי־חבֿרים געפֿילט צו אים דרך־ארץ און אַפֿילו ליבע. אַ סבֿרא, אַז ער איז בכלל געווען אַ כאַריזמאַטישע פֿיגור, וואָס איז שווער געווען צו זאָגן וועגן קאַהאַנען. און אויף דער וועלט האָבן קאַהאַן און וולאַדעק געקוקט אַנדערש. וולאַדעק איז געווען מער אינטערנאַציאָנאַליסטיש געשטימט, איידער קאַהאַן, וואָס האָט זיך אַלץ מער אַנטפּלעקט ווי אַ ייִדישער נאַציאָנאַליסט.

איך האָב לעצטנס פֿאַרענדיקט צו שרײַבן אַן אַרבעט וועגן דעם ווי קאַהאַן האָט בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה דערקלערט זײַן באַציִונג צו נאַציאָנאַליזם און אינטערנאַציאָנאַליזם. אין אַ פּאָר וואָכן אַרום וועל איך וועגן דעם רעדן אויף אַ קאָנפֿערענץ אין בערלין (//www.mmz-potsdam.de/veranstaltungsdetails/events/streben-nach-emanzipation-judentum-und-arbeiterbewegung-im-20-jahrhundert.html). מיר שײַנט, אַז די דאָזיקע זײַט פֿון קאַהאַנס אידעאָלאָגישן פּרצוף בלײַבט נאָך ווייניק אויסגעפֿאָרשט.

וולאַדעק איז, אַ פּנים, געווען אַ מענטש, וואָס האָט געפּרוּווט אויסמײַדן שאַרפֿע קאָנפֿליקטן. אָבער צו מאָל האָט דער „פֿאָרווערטס‟ געדרוקט זײַנע אַרטיקלען, אין וועלכע ער האָט אַרויסגעזאָגט אַ מיינונג, וואָס איז געווען גאָר ניט אין איינקלאַנג מיט דער פּאָזיציע פֿונעם רעדאַקטאָר. יעדער איינער, וואָס פֿאַרטיפֿט זיך אין לייענען בריוו פֿון „פֿאָרווערטס‟־שרײַבער, זעט דעם אונטערשייד ניט נאָר אין דעם אינהאַלט, נאָר אויך אין דעם עצם טאָן פֿון דער קאָרעספּאָנדענץ, געפֿירט פֿון קאַהאַנען און וולאַדעקן. מע זעט, אַז בדרך־כּלל האָט מען צו וולאַדעקן געשריבן ווי צו אַ חבֿר, בעת צו קאַהאַנען האָט מען זיך געוואָנדן ווי צו אַ ניט־קיין־פֿאַרגינערישן באַלעבאָס.

אַ סבֿרא, אַז דאָס אַלץ האָט געיאָגן דעם 78־יאָריקן קאַהאַנען פֿון דער שטאָט, גלײַך ווי ער האָט זיך געשראָקן פֿאַרן טויטן קאָלעגע זײַנעם.