טשיקאַוועסן

ווער איז דער ייִדישער שׂר־היער?

Who is the Jewish Forest King?

פֿון יואל מאַטוועיעוו

מאָנטיק האָבן מיר געפּראַוועט חמישה־עשׂר־בשבֿט. צוליב פּערזענלעכע סיבות, האָב איך הײַיאָר פֿאַרבראַכט דעם דאָזיקן יום־טובֿ אַליין, לייענענדיק מיט הנאָה פֿאַרשיידענע מעשׂיות וועגן ביימער און וועלדער.

אינעם סאַמע אָנהייב פֿון דער מסכתּא „ראָש־השנה‟ דערקלערט די משנה, אַז חמישה־עשׂר־בשבֿט ווערט אָנגערופֿן „ראָש־השנה לאילנות‟. אינעם פּראַקטישן הלכה־זין, איז די דאָזיקע דאַטע וויכטיק פֿאַר אַ צאָל ספּעציפֿישע אַגריקולטור־מיצוות; על־פּי־רובֿ זענען זיי אַקטועל בלויז אין ארץ־ישׂראל, הגם עס טרעפֿן זיך צומאָל יאָ סיטואַציעס, ווען מע דאַרף זיי נעמען אין באַטראַכט אין אַנדערע לענדער. למשל, אויב מע פֿאַרפֿלאַנצט אַ בוים אָנדערהאַלבן חודש פֿאַר ראָש־השנה, מעג מען די פֿרוכטן פֿונעם דאָזיקן בוים עסן מיט צוויי יאָר שפּעטער, אויב זיי ווערן רײַף נאָך חמישה־עשׂר־בשבֿט, אָבער נישט פֿריִער.

אינעם קאַלטן קלימאַט פֿון אַזאַ שטאָט, ווי ניו־יאָרק, וווּ דעם פֿאַרגאַנגענעם יום־טובֿ איז געווען שווער אָנצוקומען צו דער אַרבעט צוליב גאַנצע בערגלעך שניי אויף די גאַסן, בלײַבן אַזעלכע הלכות אינטערעסאַנט בלויז ווי אַ טעאָריע. „שבֿט ניע בראַט‟ — שבֿט איז נישט קיין ברודער, ווי מע זאָגט בײַ די רוסישע ייִדן. אין אַזעלכע מקומות איז עס דער קאַלטסטער חודש פֿונעם יאָר, ווען די ביימער שטייען פֿאַרפֿרוירן און פֿאַרשנייט.

דער מינהג צו פּראַווען חמישה־עשׂר ווי אַ גאַנצן יום־טובֿ, מיט זיבן פּירות און אַ סדר מיט אַרבע־כּוסות ווײַן, שטאַמט דורכאויס פֿון קבלה־ספֿרים און פֿאָלקס־מינהגים, וועלכע האָבן זיך באַוויזן אויף אַ מיסטעריעזן אופֿן אין דער מיטל־עלטערלעכער תּקופֿה. די חז״ל דערמאָנען דעם דאָזיקן טאָג, ווי געזאָגט, בלויז אין שײַכות מיט טעכנישע פֿאַרמערײַ־ענינים.

אין דער קאַיִרער גניזה זענען אָפּגעהיט געוואָרן מאַטעריאַלן פֿון דער תּקופֿת־הגאונים, לויט וועלכע מיט 1000 יאָר צוריק האָבן די ייִדן אינעם מיטל־מיזרחדיקן ראַיאָן געבעטן דעם אייבערשטן צו בענטשן די ביימער מיט ספּעציעלע תּפֿילות. די פּרטים, ווי אַזוי די דאָזיקע טראַדיציעס האָבן זיך אַנטוויקלט און דערגרייכט אַזעלכע קאַלטע לענדער, ווי ארץ־אַשכּנז, בלײַבן אָבער אַ רעטעניש.

איינער פֿון די וויכטיקסטע קוואַלן פֿון חמישה־עשׂרדיקע מינהגים איז דער באַקאַנטער קבלה־ספֿר „חמדת־ימים‟, וווּ עס ווערט פּרטימדיק באַשריבן דער ספּעציעלער סדר, וועלכן מע הייבט אָן מיטן רויטן ווײַן און פֿאַרענדיקט מיטן ווײַסן, וואָס סימבאָליזירט די ליכטיקייט פֿונעם געטלעכן עולם־האצילות. דאָס דאָזיקע פֿינף־בענדיקע ווערק גופֿא שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ רעטעניש. די ערשטע אויסגאַבע פֿון „חמדת־ימים‟ איז אַרויס אין איזמיר, אינעם יאָר 1731, דורך הרבֿ ישׂראל־יעקבֿ אַלגאַזי. לויט אַלע סימנים, איז דער אַנאָנימער מחבר געווען אַ מעסיקער שבתי־צבֿיניק; אינעם טעקסט געפֿינט זיך אַ רמז אויף נתן העזתי, דער וויכטיקסטער טעאָרעטיקער פֿון שבתי־צבֿיס משיחישער באַוועגונג; ס׳רובֿ פֿאָרשער גלייבן אָבער נישט, אַז ער אַליין האָט עס אָנגעשריבן.

ס׳זעט אויס, אַז „חמדת־ימים‟ שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ זאַמלונג פֿון עלטערע קבלה־מאַטעריאַלן, דערפֿאַר איז עס אָנגענומען געוואָרן אין אַ סך פֿרומע קרײַזן ווי אַ הייליקער כּשרער ספֿר. מע דערציילט אויך, אַז אַ געוויסער מקובל האָט מתקן געווען די נשמה פֿונעם מחבר; אַזוי אַרום איז זײַן ווערק אויסגערייניקט געוואָרן פֿונעם סכּנותדיקן שבתי־צבֿינישן גײַסט.

אינעם יאָר 1762 איז אויפֿן סמך פֿון „חמדת־ימים‟ אַרויס אין ווענעדיק אַ באַזונדערער קונטרס, מיטן נאָמען „פּרי עץ הדר‟, וועלכער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מין „הגדה‟, וואָס מע לייענט מיט ספּעציעלע קבלהדיקע כּוונות. בײַ אַן עכטן חמישה־עשׂרדיקן טיש פֿאַרזוכט מען 30 פֿאַרשיידענע מינים פֿרוכטן אין אַ ספּעציעלער אָרדענונג. אויב מע פֿאָלגט אַלע פּרטים פֿון דער דאָזיקער טראַדיציע, קאָן עס אויסזען אַפֿילו שענער און לענגער, ווי דער פּסחדיקער סדר.

די עיקר־כּוונה פֿון דער דאָזיקער קאָפּליצירטער און שיינער עבֿודה באַשטייט אין דעם, וואָס דער מענטש מוז שטרעבן זיך צו באַפֿרײַען פֿונעם חטא, וועלכן אָדם און חוה זענען באַגאַנגען, ווען זיי האָבן פֿאַרזוכט די פֿאַרבאָטענע פּרי פֿונעם עץ־הדעת, און טועם צו זײַן פֿונעם עץ־חיים, דעם גן־עדנדיקן בוים פֿונעם אייביקן לעבן. כּדי דאָס צו דערגרייכן, באַגלייט מען דעם סדר מיטן לייענען פֿאַרשיידענע אויסצוגן פֿונעם „זוהר‟, וווּ די ביימער דינען ווי טיפֿע סימבאָלן פֿון פֿאַרשיידענע קאָסמישע און רוחניותדיקע מדרגות.

אַ בוים, אַ וואַלד און אַ גאָרטן זענען אוניווערסאַלע סימבאָלן, וואָס זענען פֿאַרשפּרייט אין אַלע מענטשלעכע קולטורן, וועקן אויף טיפֿע אַרכעטיפּישע נשמה־כּוחות, און רעפּרעזענטירן אַזעלכע פֿונדאַמענטאַלע ענינים, ווי דער גאַנצער אוניווערס, די מענטשלעכע נשמה און דאָס לעבן, וואָס באַשטייט פֿון פֿאַרשיידענע גרויסע „צווײַגן‟, אויף וועלכע עס וואַקסן קלענערע „צווײַגעלעך‟ און „פּירות‟ פֿון טאָג־טעגלעכע געשעענישן. אויף דער „בוים־סטרוקטור‟ פֿונעם וועזן זענען מרמז פֿאַרשיידענע לעגענדעס, וואָס זענען פֿאַרשפּרייט בײַ אַלע פֿעלקער אַרום דער וועלט.

למשל, דער קאָסמישער בוים „איגדראַזיל‟ שפּילט אַ חשובֿע ראָלע אין דער אוראַלטער סקאַנדינאַווישער מיטאָלאָגיע. די צווײַגן פֿונעם דאָזיקן בוים דערגרייכן ביזן הימל און נעמען אַרום נײַן וועלטן, אַרײַנגערעכנט דעם עולם־הזה און דעם אַלט־נאָרדישן עקוויוואַלענט פֿונעם גן־עדן און גיהנום. מסתּמא, זענען אַ סך אַשכּנזישע ייִדן אין דער מיטל־עלטערלעכער תּקופֿה געווען באַקאַנט מיט דער דאָזיקער לעגענדע, ווײַל זי פֿיגורירט אינעם דײַטשישן „ניבעלונגען־עפּאָס‟.

אַ גאָרטן אָדער אַ סאָד איז אַן אַנדער מעכטיקער אוניווערסאַלער סימבאָל. דער תּנ״כישער אימאַזש פֿונעם גן־עדן, וווּ עס וואַקסן דער עץ־הדעת און עץ־החיים, האָט זיך אַרום דער וועלט צונויפֿגעפֿלאָכטן אויף פֿאַרשיידענע חידושדיקע אופֿנים מיט די אָרטיקע לעגענדעס. בײַ די סלאַווישע פֿעלקער ווערט דער ביבלישער גאָרטן פֿעסט אַסאָציִיִרט מיטן קאָסמישן בוים און אַ מיסטעריעז יענוועלטיש לאַנד, וווּהין די פֿייגל, אין וועלכע עס פֿאַרוואַנדלען זיך די נשמות פֿון טויטע, פֿליִען אַוועק אויפֿן ווינטער.

אַ וואַלד, זײַענדיק אַן אָרט פֿול מיט דערנער און ווילדע חיות, וווּ אַ מענטש קאָן זיך גרינג פֿאַרבלאָנדזשען, סימבאָליזירט דעם עולם־הזה. רבי נחמן בראַצלעווער באַנוצט זיך כּסדר מיטן דאָזיקן סימבאָל אין זײַנע „סיפּורי־מעשׂיות‟, בפֿרט אין דער אויסערגעוויינטלעך שיינער און טיפֿער מעשׂה וועגן די אויסגעטוישטע בן־מלך און בן־שיפֿחה.

מיט דער הילף פֿון אַ גאַנצער ריי באַקאַנטע מיטאָלאָגישע וועלט־מאָטיוון, דערציילט דער גרויסער חסידישער צדיק וועגן דעם נע־ונד פֿון דער געטלעכער נשמה פֿונעם מענטש אין דער ווילדעניש פֿון דער גשמיותדיקער וועלט. דער פֿאַרבלאָנדזשעטער פּרינץ טרעפֿט זיך אינעם וואַלד מיטן מיסטישן וועגווײַזער, וועלכער זעט צוערשט אויס שרעקעדיק, אָבער צום סוף העלפֿט דעם בן־מלך זיך אומצוקערן אין זײַן טאַטנס פּאַלאַץ, וווּ ער הייבט אויף „דאָס רייזעלע‟ און „זעצט עס אַרײַן אויבן‟, אַנטפּלעקנדיק דערמיט, אַז ער איז דער אמתער בן־מלך.

דער דאָזיקער מאָטיוו טרעפֿט זיך אין אַ צאָל באַקאַנטע חסידישע ניגונים, אַרײַנגערעכנט דעם באַקאַנטן ניגון פֿונעם קאַלעווער רבין: „וואַלד, וואַלד, ווי גרויס ביסטו, רויז, רויז, ווי שיין ביסטו‟. די רויז איז איינער פֿון די סאַמע פֿאַרשפּרייטסטע סיבמאָלן פֿון דער הייליקער שכינה.

די לעגענדעס וועגן דעם מיסטישן בעל־הבית פֿונעם וואַלד זענען פֿאַרשפּרייט בײַ אַלע אייראָפּעיִשע פֿעלקער. אינעם רוסישן פֿאָלקלאָר ווערט ער באַטראַכט ווי אַן אַמביוואַלענטער כּוח, וואָס קאָן צומאָל פֿאַרפֿירן, אָדער קאָן אויך העלפֿן דעם וואַלד־וואַנדערער. ייִדן, בפֿרט אין ליטע און רײַסן, האָבן אויך געגלייבט אין אַזעלכע באַשעפֿענישן — שרעטעלעך. נחום סטוטשקאָוו ברענגט אין זײַן ייִדישן לעקסיקאָן אַפֿילו אַזאַ ריין־ליטעראַרישן סינאָנים, ווי „ערל־קיניג‟, וואָס שטאַמט פֿון געטעס דײַטשישער פּאָעזיע. בײַ געטע איז אָבער דער אימאַזש פֿונעם „וואַלד־קיניג‟ באַגרינדעט אויף פֿינצטערע גערמאַנישע לעגענדעס, וווּ דער דאָזיקער פּערסאָנאַזש כאַפּט אַוועק די נשמות בײַ קליינע קינדער.

דער באַקאַנטער העברעיִשער פּאָעט שאול טשערניכאָווסקי האָט באַטיטלט זײַן איבערזעצונג פֿון געטעס ליד „שׂר־היער‟. ס׳איז טשיקאַווע, אַז על־פּי־קבלה טראָגט פּונקט דעם־אָ טיטל זייער אַ גוטער פּערסאָנאַזש, וועלכער היט דווקא אָפּ און ראַטעוועט קליינע קינדער פֿון דער סיטרא־אַחרא — דהײַנו, אליהו הנבֿיא. ס׳זעט אויס, אַז דווקא אויף דעם דאָזיקן מיסטישן וועגווײַזער איז מרמז רבי נחמן אין זײַן מעשׂה.

אַזוי צי אַזוי, איז גרינג צו פֿאַרשטיין, פֿאַרוואָס אַזאַ טעכנישע אַגריקולטור־דאַטע, ווי ט״ו־בשבֿט, ווערט בײַ אונדז הײַנט אַסאָציִיִרט מיט טיף מיסטישע ענינים. ווי אַ צוגאָב צום חמישה־עשׂרדיקן סדר, וואָלט אפֿשר געווען כּדאַי אײַנצופֿירן נאָך אַ מינהג — צו דערציילן פֿאַרשיידענע באַטעמטע לעגענדעס פֿון אַרום דער וועלט וועגן ביימער און וועלדער.