געשיכטע, ייִדיש־וועלט

אַ ייִדישער דיעטע־ספֿר אויף פּויליש, נאָך 400 יאָר

Yiddish Diet Book in Polish, After 400 Years

פֿון יואל מאַטוועיעוו

נישט לאַנג צוריק, האָט דער וואַרשעווער „מוזיי פֿונעם קיניג יאַן דעם דריטן‟ אַרויסגעגעבן אַ פּוילישע איבערזעצונג פֿונעם ייִדישן רפֿואה־בוך „ספֿר דרך עץ־החיים‟, ווי אַ טייל פֿון דער ביכער־סעריע „פּוילישע קולינאַרישע דענקמעלער‟.

פּראָפֿ׳ עוואַ געלער, די איבערזעצערין, רעדאַקטאָרין און די מחברטע פֿון דער הקדמה, איז אַ ייִדיש־פֿאָרשערין פֿונעם וואַרשעווער אוניווערסיטעט. אין אירע פֿאָרשונגען קאָנצענטרירט זי זיך אויף די סלאַווישע פֿאַרבינדונגען מיט די מיזרח־אייראָפּעיִשע דיאַלעקטן פֿון אונדזער שפּראַך. דעם 23סטן יאַנואַר איז די מחברטע אויפֿגעטראָטן מיט אַ 40־מינוטיקן שמועס אויף דער גרעסטער פּריוואַטער ראַדיאָ־סטאַנציע אין פּוילן, TOK FM. די פּוילישע אַסאָציאַציע פֿון ייִדיש־שטודיעס פּלאַנירט איצט דורכצופֿירן אַ ספּעציעלן סעמינאַר וועגן דעם ספֿר.

אין פֿאַרגלײַך מיט ס׳רובֿ אַקאַדעמישע אויסגאַבעס, איז דאָס נײַע בוך באַגלייט מיט צענדליקער וווּנדער־שיינע קאָליריקע אילוסטראַציעס, אַרײַנגערעכנט עטלעכע זײַטן פֿונעם ייִדישן אָריגינאַל; בײַשפּילן פֿון אַנדערע פּאָפּולערע מעדיצינישע ווערק פֿון דער תּקופֿה, ווען דער ספֿר איז אָנגעשריבן געוואָרן; קונסט־ווערק און פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון כּלערליי חפֿצים; וואָס באַקענען דעם לייענער מיטן ייִדישן און קריסטלעכן לעבן אין פּוילן מיט 400 יאָר צוריק; און סתּם פּרעכטיקע בילדער פֿון פֿאַרשיידענע מאכלים, וואָס געפֿינען זיך אין דער קאָלעקציע פֿונעם דערמאָנטן מוזיי.

ווי אַן אַקאַדעמישע אויסגאַבע, איז דאָס בוך באַגלייט מיט אַ לאַנגער און אינטערעסאַנטער היסטאָרישער הקדמה, פֿוסנאָטן און פּרטימדיקע מראי־מקומות. עס האָט זיך אײַנגעגעבן צו שאַפֿן אַ געראָטענע קאָמבינאַציע פֿון אַן ערנסטער וויסנשאַפֿטלעכער פֿאָרשונג, אַ שיינער קינסטלערישער אויסגאַבע און אַ באַלערנדיק ווערק וועגן אַ וויכטיקן קאַפּיטל אין דער פּוילישער און ייִדישער געשיכטע.

דער אָריגינעלער ספֿר „דרך עץ החיים‟ שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ גרויסע סענסאַציע אינעם געביט פֿון ייִדיש־פֿאָרשונגען. אין זײַן מאָנאָגראַפֿיע וועגן דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער שפּראַך, האָט מאַקס ווײַנרײַך פֿאָרגעלייגט אַ סכעמע, לויט וועלכער די מאָדערנע פֿאָרעם פֿון ייִדיש, באַגרינדעט אויף די מיזרח־אייראָפּעיִשע דיאַלעקטן, איז אויפֿגעקומען בערך אינעם יאָר 1750. אין דער פֿריִערדיקער תּקופֿה, איז אַפֿילו בײַ די ליטווישע און פּוילישע מחברים געווען אָנגענומען דער אַלטמאָדישער מערבֿדיקער ייִדיש, וואָס האָט זיך ממשותדיק אונטערגעשיידט פֿון דער גערעדטער שפּראַך.

דער ווינער ייִדיש־פֿאָרשער טאָמאַס סאָקסבערגער האָט מיט עטלעכע יאָר צוריק אַנטדעקט גאָר אַן אינטערעסאַנט מעדיציניש בוך אויף ייִדיש, מיטן נאָמען „דרך עץ החיים‟, וואָס אַן אַנאָנימער פּויליש־ייִדישער דאָקטער, וועלכער האָט שטודירט מעדיצין אין פּאַדווע, איטאַליע, האָט אַרויסגעגעבן אינעם יאָר 1613. דער איינציקער עקזעמפּלאַר פֿונעם דאָזיקן בוך, אויף וויפֿל מע ווייסט, געפֿינט זיך איצט אין דער ווינער עסטרײַכישער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק.

ווען עוואַ געלער, די מחברטע פֿון דער נײַער קינסטלעריש־אַקאַדעמישער אויסגאַבע, איז געווויר געוואָרן וועגן דעם אַנטדעקטן ספֿר, האָט זי באַמערקט, אַז דער מחבר באַנוצט זיך מיט אַ שפּראַך, וואָס קלינגט אַ סך נעענטער צום הײַנטיקן פּוילישן ייִדיש, אין פֿאַרגלײַך מיט אַלע אַנדערע באַקאַנטע ייִדישע ביכער פֿון זײַן תּקופֿה. צוליב דער דאָזיקער אַנטדעקונג, מעג מען זאָגן, אַז די תּקופֿה פֿונעם געשריבענעם מאָדערנעם ייִדיש אין ווײַנרײַכס סכעמע דאַרף מען אָפּרוקן אויף היפּשע 150 יאָר פֿריִער, הגם „דרך עץ החיים‟ קאָן זײַן אַ יחיד־במינו.

דער אַנאָנימער מחבר דערקלערט אין זײַן הקדמה, אַז ער שרײַבט „בלשון־אַשכּנז, דאָס דער גאַנצער עולם קאָן לייענען‟. די דאָזיקע פֿראַזע דעמאָנסטרירט, אַז ער האָט געמיינט צו שאַפֿן אַ פּאָפּולער בוך און דערפֿאַר געשריבן אויף אַ פֿאַרשטענדלעכן אופֿן, נאָענט צו דער אומגאַנג־שפּראַך פֿון זײַן צײַט. פֿאַר די ייִדיש־פֿאָרשער איז זײַן ווערק אַ גוואַלדיקער אוצר.

אין איר הקדמה צו דער פּוילישער איבערזעצונג, באַמערקט די מחברטע, אַז דער לינגוויסטישער אַספּעקט פֿונעם ספֿר פֿאָדערט אַ באַזונדערן פּרטימדיקן אַנאַליז. די ספּעציפֿישע שפּראַכלעכע ענינים האָט זי געווידמעט בלויז אַ פּאָר זײַטלעך. אין דער איצטיקער אויסגאַבע פֿאָקוסירט זיך די פּראָפֿעסאָרין אויף דער געשיכטע פֿון דער אַלטער מעדיצין, באַגרינדעט אויף די טעאָריעס פֿונעם גריכישן פֿילאָסאָף גאַלען, און אויף דער אַנטוויקלונג פֿון די מעדיצינישע ספֿרים בײַ ייִדן. זי באַקענט די לייענער מיט אַזעלכע באַרימטע ייִדישע דאָקטוירים פֿון אַמאָל, ווי דער רמב״ם און יוסף דעלמעדיגאָ.

געלער באַטראַכט אויך דעם געזעלשאַפֿטלעכן מצבֿ פֿון דער סבֿיבֿה, וווּ דער ספֿר „דרך עץ החיים‟ איז אָנגעשריבן געוואָרן, בײַם סוף פֿון דער „גאָלדענע תּקופֿה‟ פֿאַר די פּוילישע ייִדן. די ייִדישע קהילה אין פּוילן האָט דעמאָלט געבליט און זיך געפֿונען אין וואַרעמע באַציִונגען מיט דער מלוכה און דער קריסטלעכער באַפֿעלקערונג. אין אַ גרויסער מאָס, זענען ייִדן דעמאָלט געווען גוט אינטעגרירט אין דער אַלגעמיינער פּוילישער געזעלשאַפֿט.

בלויז איין פּרק אינעם ספֿר, וועגן אַן אַרבעס־זופּ, אַנטהאַלט אַ געהעריקן רעצעפּט. פֿאַרוואָס קאָן אַזאַ ספֿר פֿון פֿאָלקס־רפֿואות באַטראַכט ווערן ווי אַ קולינאַריש בוך? אין אַ געוויסן זין, קאָן מען עס פֿאַרשטיין. געלער דערקלערט, אַז „דרך עץ החיים‟ געהערט צו אַ געוויסן פּאָפּולערן אייראָפּעיִשן זשאַנער, וואָס האָט אַ שײַכות צו דער מיטל־עלטערלעכער לאַטײַנישער פּאָעמע Regimen sanitatis Salernitanum, וווּ עס גייט אַ רייד וועגן היגיענע און דיעטע. ס׳רובֿ פֿון די 87 עצות אינעם ספֿר האָבן צו טאָן מיט דיעטישע ענינים, וואָס קאָנען, אין פּרינציפּ, אַפֿילו אויסגענוצט ווערן פֿאַר הײַנטצײַטיקע שפּײַז־עקספּערימענטן. אַ גאַנצע סעריע פּרקים איז געווידמעט אויך אַזעלכע פּראַקטישע פֿראַגעס, ווי די קולטור פֿונעם אַלקאָהאָל־באַנוץ. דער מחבר דערקלערט אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים, ווי אַזוי אויסצומײַדן קאַצן־יאָמער און שיכּרות, און באַקלאָגט זיך, אַז בײַ די פּוילישע ייִדן אין זײַן צײַט איז עס געווען אַ פֿאַרשפּרייטע פּראָבלעם.

פֿאַר די פּוילישע לייענער קאָן זײַן אינטערעסאַנט, אַז דער מחבר פֿונעם ספֿר „דרך עץ החיים‟ באַנוצט זיך כּסדר מיט באַקאַנטע סלאַווישע ווערטער פֿון פֿאַרשיידענע געוויקסן און פֿאַררופֿט זיך אויף די רעאַליעס פֿונעם אַרומיקן לעבן. ער דערמאָנט „אוגערקעס‟, „וואָדקע‟, „ראָזשינקעס‟, „באָבקעס‟ און צענדליקער אַנדערע ווערטער, וואָס זענען אײַנגעבירגערט אין דער הײַנטיקער ייִדישער שפּראַך, אָבער טרעפֿן זיך נישט אין דער עלטערער מערבֿדיקער ליטעראַטור. דאָס ווערק איז אָנגעשריבן אין אַ כּמו־וועלטלעכן סטיל. דער דאָקטער דערמאָנט כּמעט קיינמאָל נישט ייִדן און הלכה־ענינים, דערפֿאַר לייענט זיך זײַן בוך אויף פּויליש ווי אַ זאַלמונג פֿון אַלגעמיינע עצות. אינעם ייִדישן אָריגינאַל דערמאָנט ער אָבער כּסדר פֿאַרשיידענע לומדישע לשון־קודשדיקע אויסדרוקן.

עוואַ געלער האָט דערציילט דעם „פֿאָרווערטס‟, אַז דער פֿאַרלאַג פֿונעם מוזיי, וואָס געפֿינט זיך אין אַ געוועזענעם קיניגלעכן פּאַלאַץ, האָט געפֿאָדערט אַרויסצוגעבן דאָס בוך אין אַ פּרעכטיקן קינסטלערישן פֿאָרמאַט, ווי דעם פֿינפֿטן באַנד פֿון די היסטאָרישע קולינאַרישע טעקטסן. אַ סך אילוסטראַציעס קומען פֿונעם מוזיי, איינער פֿון די גרעסטע און שענסטע אין פּוילן, וואָס דינט הײַנט ווי אַ גרויסער קולטורעלער צענטער. ד״ר רענאַטאַ פּיאָנטקאָווסקאַ פֿונעם וואַרשעווער ייִדישן מוזיי „פּוילן‟ האָט אויסגעקליבן די בילדער פֿון ייִדישע חפֿצים. זי האָט אויך צונויפֿגעשטעלט אַ גאַנצע ריי שיינע צייכענונגען פֿון געוויקסן, וואָס געפֿינען זיך אין לאַטײַנישע, דײַטשישע און פּוילישע כּתבֿ־ידן פֿונעם 17טן יאָרהונדערט. אַ טייל בילדער, אַרײַנגערעכנט אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון אַ 350־יאָריק מעטאַל־פֿלעשל מיט אַ טשיקאַווער אויפֿשריפֿט אויף פּויליש און תּלמודישן אַראַמיש האָט אויסגעקליבן די מחברטע אַליין. ווי אַ רעזולטאַט, האָט זיך באַקומען אַ רעפּרעזענטאַטיווע בילדער־זאַמלונג, וואָס טוקט דעם לייענער אַרײַן אינעם פּויליש־ייִדישן לעבן פֿון 400 יאָר צוריק.

עס וואָלט, אַוודאי, געווען כּדאַי אַרויסצוגעבן אַ פֿאַקסימיליע־אויסגאַבע פֿונעם גאַנצן אָריגינעלן ייִדישן טעקסט. געלער האָט אָבער דערקלערט, אַז צוליב פֿינאַנציעלע און טעכנישע סיבות וואָלט עס געווען שווער צו טאָן. די פֿאַראינטערעסירטע ייִדישיסטן קאָנען זיך באַקענען מיטן סקאַנירטן אָריגינאַל אויף דער וועבזײַט פֿון דער עסטרײַכישער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק.

געלער האָט דערקלערט אונדזער צײַטונג, אַז זי האָט באַשלאָסן אַרויסצוגעבן דאָס בוך דווקא אין אַזאַ קינסטלערישן פֿאָרמאַט, כּדי צוצוציִען דעם ברייטן עולם און צו באַקעמפֿן דעם מיאוסן סטערעאָטיפּ, לויט וועלכן ייִדיש ווערט נאָך אַלץ אָפֿט באַטראַכט ווי אַן „אָרעמע‟ שפּראַך, וואָס טויג בלויז אויף „קאָמישע‟ זאַכן. פֿונדעסטוועגן, ווי זי האָט באַמערקט, איז איר בוך אָריענטירט, דער עיקר, פֿאַר ביבליאָפֿילן, פֿײַנשמעקער פֿון זעלטענע אויסגאַבעס. 400־יאָריקע עצות וועגן דיעטע און היגיענע זענען צו ספּעציפֿיש און אַלטמאָדיש פֿאַר אַ הײַנטצײַטיקן דורכשניטלעכן לייענער.

אַזוי צי אַזוי, קאָן מען זאָגן, אַז דאָס נײַע בוך איז אַ היסטאָרישער מײַלשטיין אין דער געשיכטע פֿון אונדזער לשון־ייִדיש. דעם ערשטן באַקאַנטן טעקסט אויפֿן מיזרחדיקן ייִדיש גיט מען אָפּ איצט, מיט הונדערטער יאָר שפּעטער, אַ גרויסן כּבֿוד אויף דער שׂפֿת־המדינה פֿונעם אַמאָליקן אומבאַקאַנטן מחבר.