אַ נײַער קוק אױף דער ייִדישער צװײשפּראַכיקײט

A New Look at Jewish Bilingualism

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published February 10, 2016, issue of March 04, 2016.

דער ענין פֿון שפּראַך איז אַן עיקרדיקע פּראָבלעם פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור. היסטאָריש האָבן זיך ייִדן באַנוצט מיט מער װי אײן שפּראַך, און ביזן סוף 19טן יאָרהונדערט האָט מען דערפֿון קײן װעזן ניט געמאַכט. די מחלוקות האָבן זיך אָנגעהױבן מיטן אױפֿקום פֿון נאַציאָנאַלע פּאָליטישע באַװעגונגען: די ציוניסטן האָבן דערקלערט העברעיִש פֿאַר דער שפּראַך פֿון דער צוקונפֿטיקער ייִדישער מלוכה, בעת די פֿאַרשידענע שיטות אױטאָנאָמיסטן האָבן זיך צוגעכאַפּט צו ייִדיש.

אָבער אַ טײל פֿון דער ייִדישער אינטעליגענץ אין מיזרח־אײראָפּע האָט נאָך אַלץ געגלייבט אין דער אײנהײטלעכקײט פֿון דער ייִדישער קולטור: „צװײ שפּראַכן — אײן ליטעראַטור‟, װי עס האָט פֿאָרמולירט בעל־מחשבֿות. דער דאָזיקער פּרינציפּ ליגט אינעם סוד פֿון ישׂראל צינבערגס מאָנומענטאַלער „געשיכטע פֿון דער ליטעראַטור בײַ ייִדן‟. צינבערג האַלט העברעיִש פֿאַר דער „נאַציאָנאַלער‟ ייִדישער שפּראַך און ייִדיש פֿאַר דער ייִדישער „פֿאָלקסשפּראַך‟, און בײדע שפּראַכן זײַנען פֿאַר אים װיכטיק אין דער גלײַכער מאָס.

די שפּעטערע ליטעראַטור־פֿאָרשער האַלטן, אַז ייִדיש און העברעיִש זײַנען זיך צעגאַנגען אין פֿאַרשידענע דרכים אױפֿן שװעל פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט; נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה זײַנען שױן פֿאַראַן צװײ זעלבשטענדיקע ליטעראַטורן. דאָס נײַע בוך פֿון פּראָפֿעסאָר נעמי ברענער שטעלט די דאָזיקע קלאָרע צעטײלונג אונטער אַ פֿראַגע־צײכן. זי טענהט, אַז אָט די בײדע ייִדישע ליטעראַטורן זײַנען פֿאַרבליבן אין אַ נאָענטן קעגנזײַטיקן קאָנטאַקט. זי רופֿט דעם דאָזיקן פֿענאָמען „טראַנס־שפּראַכיקײט‟: דאָס הײסט, אַן אַקטיװער ליטעראַרישער אױסטױש צװישן צװײ שפּראַכיק־קולטורעלע סבֿיבֿות.

ברענער באַטראַכט עטלעכע פֿאַלן, װען די דאָזיקע טראַנס־שפּראַכיקע קרובֿהשאַפֿט קומט אַרױס ספּעציעל בולט אין דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור־געשיכטע. דאָס ערשטע קאַפּיטל איז געװידמעט דעם קונסט־זשורנאַל „רימון‟/ „מילגרױם‟, װאָס איז אַרױס אין בערלין צװישן 1922 און 1924. די ייִדישע און העברעיִשע העפֿטן זײַנען געװען אױסגעהאַלטן אין אַן ענלעכן סטיל, און אײניקע אַרטיקלען האָבן זיך באַװיזן אױף בײדע שפּראַכן, הגם די ליטעראַרישע אָפּטײלן זײַנען געװען פֿאַרשידענע. „רימון‟ און „מילגרױם‟, דערקלערט ברענער, „זײַנען, פּונקט װי זײערע געהעריקע שפּראַך־ספֿערעס, פֿאַרקניפּט טעמאַטיש און סטיליסטיש, אָבער זײַנען לינגװיסטיש און אידעאָלאָגיש פֿאַרשײדן‟.

דער זשורנאַל, פּונקט אַזױ װי די ייִדישע קולטורעלע אױפֿלעבונג אין בערלין, האָט ניט געהאַט קײן אַריכת־ימים. די ירידה איז געקומען מיטן סוף פֿון דער היפּער־אינפֿלאַציע אין דײַטשלאַנד אין 1924, װען מען איז מער ניט געװען בכּוח אונטערצושטיצן אַזאַ מין טײַערן פּראָיעקט מיט געלט פֿון אױסלאַנד. „מילגרױם‟/ „רימון‟ איז פֿאַרבליבן אַן אוניקאַלער עקספּערימענט אין דער געשיכטע פֿון דער ייִדישער „טראַנס־שפּראַכיקײט‟. זײַן דערפֿאָלג איז געװען אַ פּועל־יוצא פֿון דער עקלעקטישער פּאָזיציע פֿון דער רעדאַקטאָרין רחל װישניצער, װאָס אַלײן האָט זי געשריבן אױף דײַטשיש און ניט פֿאַרנומען קײן צד אין דער שפּראַך־מלחמה צװישן ייִדישיסטן און העברעיִסטן.

גאַנץ אַנדערש איז געװען דער מצבֿ אין תּל־אָבֿיבֿ, דער הױפּטשטאָט פֿונעם ייִדישן ייִשובֿ אין ארץ־ישׂראל. אין 1927 האָבן די שטאָט באַזוכט צװײ גדולים פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, שלום אַש און פּרץ הירשבײן. די העברעיִשע מחברים האָבן פֿאַר זײ געמאַכט אַ בכּבֿודיקן קבלת־פּנים, װוּ סײַ די בעלי־בתּים, סײַ די געסט האָבן באַטאָנט, אַז עס איז שױן די צײַט צו מאַכן שלום צװישן ייִדיש און העברעיִש. א. צ. גרינבערג האָט פֿאַרגליכן ייִדיש און העברעיִש צו צװײ ברידער, בעת ביאַליק האָט באַשריבן די באַציִונגען צװישן צװײ ייִדישע שפּראַכן װי אַ „זיװג מן השמים‟.

אָבער דער דאָזיקער „שלום־אָפּמאַך‟ איז ניט געװען צום האַרצן דעם יונגן דור העברעיִסטן, װאָס האָבן זיך גרופּירט אַרום דער מאָדערניסטישער צײַטשריפֿט „כּתובֿים‟. דער דיכטער אַבֿרהם שלאָנסקי האָט אָנגערופֿן די צװײשפּראַכיקײט אַ „טשעכאָטקע [טובערקולאָז], װאָס נאָגט די לונגען פֿונעם פֿאָלק‟, און גערופֿן צום „לעצטן שלאַכט פֿאַר דער העברעיִשער רעװאָלוציע ביזן לעצטגילטיקן נצחון.‟ דער כּעס פֿון שלאָנסקי און אַנדערע מיליטאַנטישע העברעיִשע ליטעראַטן, װי אליעזר שטײנמאַן און יצחק למדן, איז געװען באַצװעקט ניט אַזױ קעגן ייִדיש גופֿא, װי קעגן זײערע ליטעראַרישע „קאָנקורענטן‟, ח. נ. ביאַליק און א. צ. גרינבערג. סײַ שלאָנסקי, סײַ שטײנמאַן האָבן אין פֿאַרשידענע יאָרן געשריבן אױף ייִדיש און איבערגעזעצט ייִדישע ליטעראַטור, אָבער זײ האָבן זיך געפֿילט מחויבֿ צו פֿאַרטײדיקן זײער שטיק טעריטאָריע קעגן דער פֿרעמדער אינװאַזיע.

ניט געקוקט אױף דער הײסער פּאָלעמיק צװישן ייִדישיסטן און העברעיִסטן אין אַלע עקן פֿון דער ייִדישער װעלט, און די פּאָליטישע רדיפֿות קעגן העברעיִש אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד, האָבן אײניקע פּראָמינענטע מחברים װײַטער געשריבן אין בײדע שפּראַכן. די סאַמע באַקאַנטע זײַנען געװען זלמן שניאור, אַהרן צײטלין און י. ד. בערקאָװיטש. װען אַ העברעיִשער זשורנאַליסט פֿון „כּתובֿים‟ האָט געפֿרעגט בײַ שניאורן, הלמאי ער שרײַבט זײַנע ראָמאַנען אין ייִדיש, האָט יענער דערקלערט אים גאַנץ פּשוט: „עס איז ניטאָ װוּ צו דרוקן זיך אױף העברעיִש.‟ די דאָזיקע פּראַקטישע פּאָזיציע האָט אָפּגעשפּיגלט אױך שניאורס קאָנסערװאַטיװן קוק אױף ליטעראַטור װי אַ מלאָכה. ער האָט זיך געהאַלטן בײַ אַ פּשוטן פּרינציפּ, װי ברענער דערקלערט: „ער איז ניט געװען אױסן צו שאַפֿן בריקן צװישן בײדע ליטעראַטורן, נאָר זיך געסטאַרעט צו פֿאַרקױפֿן זײַנע װערק אױף בײדע ליטעראַרישע מערק.‟

אינעם לעצטן קאַפּיטל באַהאַנדלט ברענער די איבערזעצונגען פֿון ייִדיש אין דער העברעיִשער ליטעראַטור אין אַמעריקע און ישׂראל. אױף אַזאַ אופֿן פֿאַרשליסט זי דעם קאָנצעפּטועלן גערעם פֿון איר פֿאָרשונג מיט העברעיִש, װאָס האָט דאָס לעצטע װאָרט. דער באַגריף פֿון „טראַנס־שפּראַכיקײט‟ איז אַ ניצלעכע המצאה, װאָס דערמעגלעכט בעסער צו באַרגרײַפֿן די קאָמפּליצירטע באַציִונגען צװישן בײדע ייִדישע שפּראַכן; און דער דאָזיקער באַגריף לאָזט זיך מע זאָל זיך צו אים װענדן פֿון פֿאַרשידענע שטאַנדפּונקטן. ברענערס בוך װאַרפֿט מער ליכט אױפֿן העברעיִשן צד, און עס װאָלט געװען אױך אינטערעסאַנט צו באַטראַכטן מער פּרטימדיק דעם אײגענעם ענין פֿונעם ייִדישן שטאַנדפּונקט. אַ היפּשע צאָל ייִדישע ליטעראַטור־קריטיקער און פֿאָרשער, צװישן זײ — נחמן מײַזיל, ישׂראל צינבערג, יעקבֿ גלאַטשטײן, האָבן אַ סך געשריבן װעגן דער העברעיִשער ליטעראַטור און ייִדישער צװײשפּראַכיקײט.