„גם הם קרויים אָדם‟ — זיי זענען אויך מענטשן

They Too Are Called Human

מנחם קעלנער און זײַן נײַ בוך
מנחם קעלנער און זײַן נײַ בוך

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published February 19, 2016, issue of March 18, 2016.

אין יאַנואַר האָט דער פֿאַרלאַג פֿונעם בר־אילן־אוניווערסיטעט אַרויסגעגעבן מנחם קעלנערס בוך מיטן נאָמען „גם הם קרויים אָדם‟ — „זיי הייסן אויך מענטשן‟. דאָס קעפּל שטעלט מיט זיך אַ פֿאָר אַ פּאָלעמישן היפּוך פֿונעם באַרימטן תּלמודישן מאמר, וועלכן אַ טייל פֿרומע ייִדן טײַטשן אָפּ גאַנץ בוכשטעבלעך: אַז בלויז אַ ייִד איז אַן אמתער מענטש. קעלנער איז אַ באַקאַנטער פֿרומער פּראָפֿעסאָר פֿון מיטל־עלטערלעכער ייִדישער פֿילאָסאָפֿיע, וועלכער שטעלט אַ טראָפּ אויף פֿאַרשיידענע אַספּעקטן פֿונעם רמב״מס ירושה.

צוליב וואָס דאַרף מען בכלל אַזאַ בוך? אינעם רמב״מס פֿילאָסאָפֿישן ווערק „מורה נבֿוכים‟ מאַכט ער גאַנץ קלאָר, אַז ער שאַצט אָפּ די גריכישע און אַראַבישע חכמים נישט ווייניקער, ווי די ייִדישע. אין זײַן „אגרת־תּימן‟ דערקלערט ער, אַז אַן אמתער נבֿיא קאָן, אין פּרינציפּ, נישט זײַן קיין ייִד. רבי יוסף קאַרו, דער מחבר פֿונעם „שולחן־ערוך‟ באַמערקט, אַז על־פּי רמב״ם קאָן אַפֿילו אַן אָפּשטאַמלינג פֿון עמלק תּשובֿה טאָן און ווערן אַ כּשרער נישט־ייִד, וועלכן מע מוז אונטערהאַלטן און מכבד זײַן.

אַלמענטשלעכע אוניווערסאַלע מאָטיוון טרעפֿן זיך דאָך אינעם רמב״מס ווערק גאַנץ אָפֿט. אין „מורה נבֿוכים‟ דערמאָנט ער קיינמאָל נישט קיין חילוק צווישן ייִדישע און נישט־ייִדישע נשמות, און אין אַ בריוו צו רבי שמואל אבן תּיבון שטעלט ער אַריסטאָטל אויף דער מדרגה צווישן די תּנ״כישע נבֿיאים און די חז״ל. די פּראָבלעם באַשטייט אָבער אין דעם, וואָס בײַ געוויסע רבנים האָט זיך געשאַפֿן אַ לאַנגע צווייפֿלהאַפֿטיקע טראַדיציע צו „פֿאַרטײַטשן און פֿאַרבעסערן‟ דעם רמב״מס כּוונות, ווי קעלנער דריקט זיך אויס מיט די ייִדישע ווערטער אין זײַן בוך. אַזאַ שיטה איז באַזונדערס פֿאַרשפּרייט אין דער וועלט פֿון אַשכּנזישע ישיבֿות. דער מחבר פֿונעם נײַעם בוך ווײַזט קאָנקרעטע בײַשפּילן פֿון אַזעלכע פֿאַרקרימטע אָפּטײַטשן פֿונעם רמב״ם.

ס׳איז כּדאַי צו באַמערקן, אַז קעלנער אַליין איז ווײַט פֿון אינטערנאַציאָנאַליזם. ער איז אַן אויסגעשפּראָכענער רעכטער ציוניסט, וועלכער האַלט, אַז מדינת־ישׂראל פֿירט זיך אויף מער מאָראַליש, ווי די אַנדערע מלוכות, אַז בלויז ייִדן זענען דאָס אויסדערוויילטע פֿאָלק און אַז די אָרטאָדאָקסישע ייִדישקייט איז דער איינציקער וועג צום מענטשלעכן שלימות. דעם רמב״ם באַטראַכט ער ווי אַ „שטאַרקן נאַציאָנאַליסט‟, הגם אַזאַ באַצייכענונג איז, אַוודאי, אַן אַנאַכראָניסטישע. דער רמב״ם האָט באַטראַכט עם־ישׂראל ווי אַ רעליגיעזע עדה, פּונקט אַזוי ווי די איסלאַמישע „אומה‟, צווישן וועלכער ער האָט געוווינט. קעלנער גלייבט אָבער בפֿירוש נישט, אַז ייִדן פֿאַרמאָגן וועלכע־ניט־איז אײַנגעבוירענע מעלות.

בײַם סאַמע אָנהייב פֿונעם פֿאָרוואָרט צו זײַן בוך, דערמאָנט דער מחבר דעם עקסטרעמען פֿאַל פֿון הרבֿ יצחק שאַפּיראַ — דער אולטראַ־רעכטער ליובאַוויטשער ראָש־ישיבֿה, וועלכער האָט אינעם יאָר 2009 אַרויסגעגעבן דעם ספֿר „תּורה־המלך‟, וווּ עס שטייט געשריבן, אַז מע מעג הרגענען גויים, אַפֿילו אומשולדיקע. אָט־דער דאָזיקער עקלדיקער חיבור האָט פֿאַר קעלנערן געדינט ווי די סיבה, פֿאַרוואָס ער האָט באַשלאָסן אָפּצוּוואַרפֿן סיסטעמאַטיש שאַפּיראַס מסוכּנע און עקלדיקע אַרגומענטן.

געוויסע פֿראַזעס, וואָס לאָזן זיך אָפּגעטײַטשט ווערן אויף אַ טיף „אַנטי־גוייִשן‟ אופֿן, שטאַמען פֿון דער פֿינצטערער תּקופֿה, ווען די רוימער האָבן צעשטערט דעם בית־המיקדש און אַכזריותדיק צעטראָטן בר־כּוכבֿאס אויפֿשטאַנד. רבי שמעון בר יוחאי, באַקאַנט ווי דער רשב״י, איז געווען, אַפּנים, דער טיפֿסטער און שאַרפֿסטער שׂונא פֿון די רוימישער אימפּעריע צווישן אַלע תּלמודישע חכמים. אַ פּאָר זײַנע באַקאַנטע אַפֿאָריזמען קאָן מען הײַנט טרעפֿן אויף יעדער אַנטיסעמיטישער וועבזײַט. צום בעסטן איז באַקאַנט דער אַרויסזאָג „טובֿ שבגוים הרוג‟ — „דעם בעסטן גוי זאָלסטו דערהרגענען‟.

ווען מע באַטראַכט דעם קאָנטעקסט און פֿאַרשיידענע וואַריאַנטן פֿונעם דאָזיקן אויסדרוק, ווערט קלאָר, אַז רבי שמעון האָט געמיינט בלויז די רוימישע סאָלדאַטן און אַנדערע מינים פֿאַרביסענע שׂונאי־ישׂראל. בעת אַ מלחמה דאַרף מען זיך נישט רעכענען, צי אייניקע צווישן די שׂונאים זעען אויס ווי גוטע מענטשן. דער פֿינצטערער שאַרם, וואָס שטעקט אין רבי שמעונס שאַרפֿע ווערטער, רופֿט אָבער אַרויס אַ באַזונדערן „ענטוזיאַזם‟ סײַ בײַ די אַנטיסעמיטן, סײַ בײַ אַזעלכע עקסטרעמע יחידים, ווי דער מחבר פֿון „תּורת־המלך‟.

די צווייטע באַקאַנטע פֿראַזע קלינגט מער אַבסטראַקט־פֿילאָסאָפֿיש, אָבער למעשׂה איז זי נאָך מער פּראָבלעמאַטיש, ווײַל נישט ווייניק פֿרומע ייִדן נעמען זי אָן ווי אַ פּראַקטישן וועלט־באַנעם. רבי שמעון זאָגט: „אַתּם קרויים אָדם — ואין עכּו״ם קרויים אָדם‟ — איר הייסט מענטשן, אָבער די געצנדיקער הייסן נישט קיין מענטשן. דאָ גייט די רייד, דערצו אין זייער אַ ספּעציפֿישן קאָנטעקסט, וועגן די אַמאָליקע עכטע עובֿדי־עבֿודה־זרה און נישט וועגן די קריסטן אָדער מוסולמענער, וועלכע זענען אין יענער תּקופֿה נאָך בכלל נישט געווען בנימצא. פֿונדעסטוועגן, האָט מענדל בייליס געדאַרפֿט זיך ווענדן צו אַ רבֿ, כּדי צו פֿאַרענטפֿערט די קשיא פֿון אַ רוסישן ריכטער וועגן דעם פּשט פֿון די דאָזיקע תּלמודישע ווערטער.

דער געוויינטלעכער תּירוץ איז, אַז דאָס וואָרט „אָדם‟ באַצייכנט אַ געוויסן טיפּ מענטשן, וואָס ווײַזן אַרויס אַ באַזונדער מין אַחדות צווישן זיך אָדער אַ טיפֿערע פֿאַרבינדונג מיט רוחניות, וואָס דריקט זיך אויס דווקא בײַ ייִדן. אַזאַ געדאַנק קאָן אָבער אויך פֿירן צו שאָוויניסטישע אויספֿירן. דערצו, זעען מיר דאָך, אַז עס האָט זיך אָפּגעפֿונען דער דערמאָנטער צעווילדעוועטער ראָש־ישיבֿה, וועלכער האָט אָנגענומען אַ גאַנצע ריי קאָנטראָווערסאַלע „אַנטי־גוייִשע‟ תּלמודישע אויסדרוקן ווי אַ הלכה־למעשׂה. בעת דעם בייליס־פּראָצעס וואָלט דער ריכטער זיך זיכער פּאָסמאַקעוועט מיט שאַפּיראַס חידושים.

הרבֿ ישׂראל ליפֿשיץ דערקלערט אין זײַן משנה־פּירוש „תּפֿראת־ישׂראל‟, אַז אַ ייִד הייסט „אָדם‟ און אַ גלייביקער נישט־ייִד — אַ קריסט צי אַ מוסולעמנער — „האָדם‟, מיט אַ באַשטימטן אַרטיקל. ביידע מינים מענטשן האָבן מעלות איינער לגבי דעם צווייטן. מיט די אַנדערע ווערטער, האָבן רבי שמעונס ווערטער צו טאָן בלויז מיט די גראַמאַטישע פּרטים פֿונעם וואָרט „אָדם‟. דער דאָזיקער פּירוש איז זייער אַלט און שטאַמט נאָך פֿון „תּוספֿות‟.

ס׳איז כּדאַי אויך צוצוגעבן, אַז אין דער גמרא קאָן מען טרעפֿן ענלעכע אויסדרוקן לגבי אַ צאָל אַנדערע גרופּעס. אַן אָרעמער קבצן אָדער אַן עלנטער מאַן אָן אַ פֿרוי איז אויך „נישט קיין מענטש‟. די שאַרפֿע תּלמודישע אַפֿאָריזמען זענען נישט אַלעמאָל פּאָליטיש קאָרעקט און מע מוז זיי נישט אָננעמען כּפּשוטו.

פֿון דער צווייטער זײַט, האָט הרבֿ אַבֿרהם־יצחק קוק, וועלכער דינט ווי אַ מוסטער און קוואַל פֿון חכמה פֿאַר אַ סך פֿרומע ייִדן, געשריבן, אַז הבֿדל צווישן ייִדן און אַפֿילו דעם בעסטן גוי איז „טיפֿער און גרעסער‟, ווי דער חילוק צווישן אַ מענטש און אַ בהמה. דער ליובאַוויטשער רבי איז געגאַנגען נאָך ווײַטער און געזאָגט, אַז ייִדן און גויים קאָן מען בכלל נישט פֿאַרגלײַכן, ווײַל אין אַ ייִדישער נשמה שטעקט קדושה און געטלעכקייט, אָבער בײַ די אַנדערע פֿעלקער — נישט.

אין דער אמתן, איז דאָס חב״ד־חסידות נישט אַזוי פּרימיטיוו. די ליובאַוויטשער רביים האָבן באַטאָנט, אַז צווישן ייִדן טרעפֿן זיי יחידים מיט גוייִשע נשמות, און צווישן די גויים — מיט די ייִדישע. פֿונדעסטוועגן, איז צווישן די הײַנטיקע ליובאַוויטשער פֿאַרשפּרייט די אמונה, אַז ייִדן זענען אָן אַ שיעור בעסער, ווי די איבעריקע וועלט.

די דאָזיקע בײַשפּילן ווײַזן, אַז די טעמע בלײַבט אַקטועל. קעלנערס לאָגיק לײַדט אָבער פֿון אַ גרויסן חסרון. ער שאַפֿט אַן אײַנדרוק, אַז די ייִדישע וועלט באַשטייט בלויז פֿון „אויפֿגעקלערטע‟ ראַציאָנאַליסטן און „פֿינצטערע‟ טיפּן, וואָס פֿאַרנעמען זיך מיט קבלה. דאָס איז זיכער נישט אמת. אין דער געשיכטע פֿון קבלה און חסידות געפֿינען מיר אַ סך אוניווערסאַליסטישע מיסטיקער און צדיקים, אַרײַנגערעכנט דעם גרויסן איטאַליענישן מקובל רבי מנחם־עזריה מפֿאַנו און רבי נחמן בראַצלעווער, וועלכער האָט געגלייבט, אַז בעצם זענען אַלע מענטשן גלײַך און צום סוף וועלן אַלע ווערן ייִדן.

און וואָס שייך רבי שמעונס שאַרפֿע ווערטער, וואָס הילכן נאָך אַלץ אויף דער ייִדישער גאַס, דאַרף מען זיך נישט פֿון זיי שעמען אָדער אויסבאַהאַלטן. אַדרבה, ס׳כּדאַי זיך צו דערמאָנען, פֿאַרוואָס דער דאָזיקער ייִדישער חכם האָט אַזוי פֿײַנט געהאַט די רוימער. לויט רבי שמעון, זענען זיי געווען עגאָיִסטן און האָבן אויסגעבויט זייער ציוויליזאַציע בלויז פֿאַר זיך, צוליב עגאָיִסטישע מאָטיוון. ווען עמעצער מיינט, אַז בלויז ער איז אַ מענטש און באַטראַכט די נישט־ייִדישע שכנים ווי „בהמות‟, צוזאַמען מיט די זיבן מיליאַרד תּושבֿים פֿון אונדזער פּלאַנעט, קאָן ער אַליין, נעבעך, ווערן אַ בהמה. אָט אַזאַ פּשט, אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, בלײַבט גאָר אַקטועל.