אַמעריטשקע גנבֿ - פֿרים־קרים

Ameritcke Ganev - Who is Pious?

Yehuda Blum

פֿון מרים שמולעוויטש־האָפֿמאַן

Published February 25, 2016, issue of March 18, 2016.

ווי אַן אויסנאַם, מוזן די אַמעריקאַנער דעלעגאַטן בײַ די וואַלן פֿאַרזיכערן די וויילער, אַז זיי היטן אָפּ זייער גאָטס געזעצן, גייען אין קירך, כאָטש קיינער האָט זיי נישט נאָכגעשפּירט. בערני סענדערס לײקנט נישט אָפּ זײַן ייִדישקייט, נאָר ער טײַטשט זי אויס אַנדערש.

ערשט בײַ די הײַנטיקע וואַלן האָב איך זיך געכאַפּט אויף וויפֿל רעליגיע שפּילט אַ ראָלע. יעדער קאַנדידאַט וואָס וויל אָנקומען צום העכסטן פּאָסטן אין לאַנד מעג עס טאָן מיט איין תּנאַי, ער מוז זיך דערקלערן רעליגיעז און גיין אין קלויסטער, און אַזוי ווי ס׳לאַנד באַשטייט ס׳רוב פֿון פֿאַרשיידענע דענאָמינאַציעס קריסטן, מוז יעדער פֿון זיי זיך אונטערגעבן און זיך פּראָקלאַמירן ווי אַ לויטערער קריסט, אַ נישט… ווערט זײַן טירחה געפּסלט.

קומען מיר צו די צוויי דעמאָקראַטן, וואָס איינע פֿון זיי געהערט צום קריסטלעכן גלויבן, און דער צווייטער איז אַן אחינו בני ישׂראל, און נישט סתּם אַזוי זיך אַ פּשוטער ייִד, נאָר אַ פֿרײַגעזאָנענער אידעאַליסט, אַ וועלטלעכער, סעקולערער אַטעיִסט. פֿרעגט מען אים, צי ער גלייבט אין גאָט? ערנטפֿערט ער פֿאַרשטעלט:

„איך בין אַ גײַסטיק פֿילנדיקער מענטש וואָס זאָרגט זיך פֿאַר די געשטראָפֿטע אָרעמעלײַט, פֿאַר די אונטערדריקטע און די געקריוודעטע.‟ דער פֿאַקט, וואָס בערני סענדערס איז אַ ייִד ווערט שוין הײַנט אַנאָנסירט און פּראָקלאַמירט איבער אַלע רעקלאַמעס, ראַדיאָ און טעלעוויזיע, וואָס ביז אַהער האָט מען עס נישט דערמאָנט. אַ ייִד זאָל ווערן קעניג־מלך־קיסר אין אַ קריסטלעך לאַנד איז נישט געהערט געוואָרן. אַ חוץ דעם, יעדעס מאָל ווען מ׳דערמאָנט דאָס וואָרט „דזשויִש‟, באַצײַכנט עס די וועלט ווי איינער וואָס איז פֿרום, לויפֿט אין שיל, דאַוונט, טראָגט אַ באָרד מיט פּאות, האָט אַ סך געלט, אַ באַנקיר, אַ בעל־הבית איבער דער קינאָ־אינדוסטריע, צווישן זיי — סטיווען ספּילבערג, די כּהן ברידער, „מיראַמאַקס‟ און אַנדערע. אַ העלפֿט פֿון די באַרימטע אַקטיאָרן און זינגער זײַנען ייִדן, נאָר זיי טראָגן זיך אַרום מיט גוייִשע נעמען מ’זאָל נישט דערקענען, שוין אָפּגערעדט פֿון דער פּרעסע, דער עיקר די „ניו־יאָרק טײַמס‟. דערצו איז דער ייִד באַקאַנט ווי איינער, וואָס שווינדלט ווען ס׳קומט צו געשעפֿטן און מ׳קען זיך אויף אים נישט פֿאַרלאָזן. דאָס בילד פֿון „די פּראָטאָקאָלן פֿון די זקני ציון‟ איז אײַנגעבאַקן אין די מוחות פֿון אַ סך אַמעריקאַנער זינט הענרי פֿאָרד האָט דעם פּאַשקוויל פֿאַרשפּרייט דאָ אין לאַנד, שוין אָפּגערעדט פֿון די פֿאַרשיידענע דענאָמינאַציעס און זייערע קרובֿים, וואָס האָבן מיטגעברענגט זייער שׂינאה צו ייִדן נאָך מעבֿר הים.

איז איידער איך קום צו בערני סענדערס מוז איך אײַך באַקענען מיט אַן אַנדער ייִד מיטן נאָמען לויִס דעמביץ ברענדײַס (1856—1949), דעם באַרימטן ריכטער פֿון העכסטן געריכט, וועלכער איז אויך געווען אַ סעקולערער ייִד, געפּרעדיקט פּראָגרעסיוו סאָציאַלע צילן… אין זײַן בוך „יענעמס געלט און ווי די באַנקירן באַנוצן זיך דערמיט‟ באַקעמפֿט ער די אײַנפֿלוסרײַכע בענק, די באַנקירן, עפֿנטלעכע אונטערנעמונגען וואָס שטעלן אין סכּנה אונדזערע אַמעריקאַנער ווערטן און קולטור.

אין 1916 האָט פּרעזידענט וווּדראָו ווילסאָן אים פֿאָרגעשלאָגן פֿאַרן העכסטן געריכט, אָבער דער רעפּובליקאַנער ריכטער וויליאַם אָ׳דאַגלעס האָט פּראָטעסטירט מיטן אויסרייד, אַז ברענדײַס איז מיליטאַנטיש, אַ האַרטנעקיקער קעמפֿער פֿאַר סאָציאַלן יושר, איז מסוגל צו שטעלן אין סכּנה אַמעריקע, צוליב זײַן גאונות, זײַן מוט, ווײַל ער לאָזט זיך נישט בײגן און קאָרומפּירן, און ווײַל „ער איז אַ ייִד‟. און טראָץ דעם אַלעם האָבן 47 רעפּובליקאַנער סענאַטאָרן און איין דעמאָקראַט באַשטימט אים צום העכסטן געריכט אין יאָר 1916. זײַן גרעסטער בײַשטײַער צווישן אַנדערע איז געווען „וואָרט־פֿרײַהײַט‟ און דאָס „רעכט צו פּריוואַטקייט‟.

אַ חוץ דעם אַלעם איז ברענדײַס געווען אַקטיוו אין דער ציוניסטישער באַוועגונג ווי אַ סגולה צום אַנטיסעמיטיזם אין אייראָפּע — דער עיקר, אין רוסלאַנד, און געהאַלטן פֿון אויפֿלעבן דעם ייִדישן גײַסט.

קומען מיר, הייסט עס, צוריק צו בערני סענדערס, דעם ייִדישן קאַנדידאַט צום „ווײַסן הויז‟. בערני פּרעדיקט דעלאַנאָ רוזוועלטס „ניו־דיל‟, פֿון וועלכן מיר געניסן הײַנט. דער פֿאַקט, וואָס ער טראָגט נישט קיין יאַרמלקע, און דרייט זיך אַרויס פֿון ענטפֿערן צי ער גלײַבט אין גאָט, פֿאַרענטפֿערט ער דאָס מיט:

„איך בין אַ מענטש וואָס פּרעדיקט דעמאָקראַטישן סאָציאַליזם און רעוואָליוציע.‟

צוויי ווערטער זײַנען פּסול בײַ די אַמעריקאַנער „סאָציאַליזם‟ און „רעוואָליוציע‟. די ווערטער רופֿן אַרויס שרעק און פּאַניק, זיי דערמאָנען די צײַטן ווען אַ שלל אַמעריקאַנער ייִדן האָבן געהערט צו דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי און טײַער באַצאָלט דערפֿאַר. דעריבער ציט בערני צו די יוגנט, וועלכע ווילן איבערמאַכן די וועלט.

אַ שאָד, וואָס די אומות העולם הייבן נישט אָן צו וויסן וואָס פֿאַר אַ פֿאָלק מיר ייִדן זײַנען, אַז מיר באַשטייען פֿון פֿרומע און פֿרײַע, רײַכע און אָרעמע, מנדבֿים און בויער, דער עיקר, בײַגעשטײַערט צו דער אינדוסטריע פֿון אַמעריקאַנער שפּיטעלער, אוניווערסיטעטן, מוזייען ווי דער „גוגענהײַם מוזיי‟, ביבליאָטעקן, מנדבֿים צום „לינקאָלן צענטער‟ און דער „מעטראָפּאָליטן־אָפּערע הויז‟, „קאַרנעגי האָל‟, אויפֿבויער פֿון דער קינאָ־אינדוסטריע, אַנטוויקלט די טעאַטער־וועלט פֿון בראָדוויי, טעלעוויזיע, גאַלעריעס פֿאַר קונסט, מיר זײַנען טאַקע אַ מינדערהייט אין דעם אַמעריקע, אָבער לויט אונדזער רחבֿותדיקער בײַשטײַערונג וואָלט מען געמיינט אַז מיר זײַנען די מערהייט. מיר ייִדן זײַנען אויך צווישן די „נאָבעל‟־פּרײַז געווינער פֿאַר מעדיצין און ליטעראַטור, פּאָעטן און מוזיקער, קינסטלער און שוישפּילער. און אפֿשר איז דאָס איז די סיבה פֿון שׂינאת־ישׂראל.

און איצט, די גרעסטע איבערראַשונג פֿאַר מיר ווען מ‟האָט אויסגעפֿרעגט סײַ פֿרומע און סײַ פֿרײַע ייִדן אין מדינת־ישׂראל: „וואָס וועט געשען אויב בערני סענדערס וועט אויסגעוויילט ווערן ווי דער פּרעזידענט פֿון אַמעריקע?‟

האָבן די ייִדן אין מדינת־ישראל געקרעכצט און געאָכצט, באַדויערט און זיך דערשראָקן צום טויט, חס וחלילה, האָבן זיי געטענהט, אַנשטאָט אַ ישועה וועט די שנאה צו ייִדן געכּפֿלט ווערן דרײַפֿאַכיק, דער פֿלאַם פֿון אַנטיסעמיטיזם וועט אונדז דערשטיקן און מיר וועלן חס ושלום ווידעראַמאָל באַצאָלן דערמיט, נישט נאָר מיטן לעבן, נאָר אויך מיט אונדזער עקזיסטענץ ווי אַ פֿאָלק. ווי עס זאָל נישט זײַן:

לעבן זאָל קאָלומבוס!
טרינקט ברידערלעך לחיים!
לעבן זאָל קאָלומבוס!
פֿאַר דעם לאַנד דעם „פֿרײַען‟
זײַט צופֿרידן!
גלייבט נישט אין די טראָמבעס, שרײַט זשע ייִדן: „לעבן זאָל קאָלומבוס!‟