אין אָנדענק, ליטעראַטור

אומבערטאָ עקאָס קבלה

Umberto Eco‘s Kabbalah

פֿון יואל מאַטוועיעוו

דעם 19טן פֿעברואַר איז אין מילאַן, בײַ 84 יאָר, געשטאָרבן דער באַרימטער איטאַליענישער שרײַבער, ליטעראַטור־קריטיקער און דענקער אומבערטאָ עקאָ.

ווי אַ פּאָפּולערער שרײַבער, איז עקאָ, צום מערסטן, באַקאַנט ווי דער מחבר פֿון אַ צאָל פֿאַרכאַפּנדיקע ראָמאַנען, אַרײַנגערעכנט „דער נאָמען פֿון דער רויז‟, וווּ אַ דעטעקטיווער סוזשעט ווערט צונויפֿגעפֿלאָכטן מיט דער מיטל־עלטערלעכער קולטור, געשיכטע און פֿילאָסאָפֿיע.

אין דער אמתן, זענען די בעלעטריסטישע ווערק געווען בלויז אַ טייל פֿון עקאָס פֿאָרשערישער טעטיקייט. אָנהייבנדיק פֿון 1956, האָט דער צוקונפֿטיקער שרײַבער אָנגעהויבן פֿירן לעקציעס אינעם טורינער אוניווערסיטעט. שפּעטער, האָט מען אים כּסדר פֿאַרבעטן ווי אַ גאַסט־פּראָפֿעסאָר אין אַ ריי חשובֿע אַקאַדעמישע אַנשטאַלטן, אַרײַנגערעכנט דעם קאָלומביע־ און האַרוואַרד־אוניווערסיטעטן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. אין מילאַן און אורבינאָ, וווּ עקאָ, אַ גרויסער ערודיט, האָט פֿאַרבראַכט זײַנע וואַקאַציעס, האָט ער איבערגעלאָזט אַ ריזיקע ביבליאָטעק פֿון 50,000 ביכער.

צום מערסטן, איז עקאָ געווען באַקאַנט ווי איינער פֿון די פֿירנדיקע און חידושדיקע מומחים אין סעמיאָטיק — פֿאָרשונגען פֿון צייכנס, דעם באַדײַט פֿון צייכן־סטרוקטורן און קאָמוניקאַציע־פּראָצעסן. הגם סעמיאָטיק ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי אַ געביט אין לינגוויסטיק, איז עס אויך אַ פֿרוכטבאַרער צוגאַנג צו קאָמפּיוטער־טעכנאָלאָגיעס, ווי אויך אַנאַליז פֿון געזעלשאַפֿטלעכע און פּאָליטישע ענינים — למשל, די געמיינזאַמע השפּעות פֿון טעקסטן, קולטור־סימבאָלן, געשיכטע און סאָציאַלע באַוועגונגען.

אומבערטאָ עקאָ האָט זיך אַקטיוו אינטערעסירט מיט קבלה און האָט באַטראַכט דעם באַקאַנטן פֿאָרשער משה אידל, אַ פּראָמינענטער תּלמיד פֿון גרשום שלום, ווי זײַן פּערזענלעכן „מקובל‟. נישט זײַענדיק אַ ייִד, האָט עקאָ באַטאָנט, אַז ער האָט אַ „תּלמודישן קאָפּ‟.

אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, איז עס טאַקע אַ נאַטירלעכער אינטערעס פֿאַר אַ מומחה אין סעמיאָטיק. על־פּי־קבלה, שטעלט די גאַנצע וועלט מיט זיך פֿאָר אַ געוועב פֿון צייכנס, טראַדיציאָנעל באַטראַכט ווי די אותיות פֿונעם ייִדישן אַלף־בית. אַ מעכטיקער טעקסט איז מסוגל צו ווירקן אויף דער אַרומיקער ווירקלעכקייט, און פֿאַרקערט: די אימאַזשן און סימבאָלן, וואָס רינגלען אונדז אַרום, ווירקן אויף אונדזער עולם־המחשבֿה. די מקובלים שטרעבן צו אַנטדעקן די באַהאַלטענע סיסטעם פֿון צייכנס אָדער אַ שליסל־קאָנצעפּציע, וואָס קאָן גורם זײַן אַ גלאָבאַלן תּיקון. אינעם פּשוטן סאָציאַל־פּאָליטישן זין, איז עס טאַקע אמת. אַ געראָטן געזאָגט וואָרט אָדער אַ סימבאָלישע מאַניפּולאַציע מיט קליינע גשמיותדיקע אָביעקטן קאָן צומאָל גורם זײַן אַ ריזיקן עפֿעקט.

„דער נאָמען פֿון דער רויז‟ איז איינער פֿון די באַקאַנטסטע פּאָסטמאָדערניסטישע ראָמאַנען. הגם די סיפּור־המעשׂה קומט פֿאָר אין אַ מיטל־עלטערלעכן קאַטוילישן מאָנאַסטיר, דערמאָנט עס אינעם באַקאַנטן משל פֿונעם בעל־שם־טובֿ, לויט וועלכן די וועלט קאָן פֿאַרגליכן ווערן מיט אַ פֿאַרכּישופֿטן שלאָס. מיט אמונה און חכמה קאָן דער מענטש אײַנברעכן די אילוזיע־וועלט פֿון אַלע נסיונות און צוקומען צום רבונו־של־עולם, וועלכער באַהאַלט זיך אינמיטן דעם כּישוף־לאַבירינט. דער דאָזיקער משל דערמאָנט בפֿירוש אין עקאָס ראָמאַן, וווּ די העלדן בלאָנדזשען אין אַ ריזיקער ביבליאָטעק און אין אַ סכּנותדיקן לאַבירירינט, באַטראַכטנדיק מיסטעריעזע אוראַלטע טעקסטן און פֿירנדיק טיפֿע טעאָלאָגישע דיסקוסיעס. די רויז, ווי אַ סימבאָל פֿון פֿאַרלוירענער באַהאַלטענער שיינקייט, רופֿט אויך אַרויס אַסאָציאַציעס מיט דער ייִדישער בענקשאַפֿט נאָך דער הייליקער שכינה. דער ראָמאַן באַשטייט פֿון 10 טיילן, לויטן סדר פֿון די ספֿירות.

עקאָס צווייטער ראָמאַן, „פֿוקאָס פּאָמפּעדיקל‟, איז פֿול מיט קבלה־ענינים, אַרײַנגערעכנט אַ כּסדרדיקן אַנאַליז פֿון רבי אַבֿרהם אַבולעפֿיהס שיטה פֿון צירופֿי־אותיות. „דער אמת פֿון המלכות, וואָס שײַנט דורך דער נאַכט פֿון די ספֿירות, באַשטייט אין דעם, וואָס חכמה אַנטפּלעקט זיך אין מלכות נאַקעטערהייט, און איר סוד שטעקט נישט אין מציאות, נאָר אינעם ביטול־במציאות‟, שרײַבט עקאָ אין זײַן בוך, אָנגעלאָדן בפֿירוש און ברמז מיט פֿאַרשיידענע ענינים פֿון די כּתבֿי־אַריז״ל און אַנדערע קבלה־ספֿרים.

אַ גרויסן טייל פֿונעם עקאָס פֿאָרשעריש בוך „זוכענישן פֿון דער פּערפֿעקטער שפּראַך‟ איז געווידמעט די קבלה־ענינים. אַ גאַנצער קאַפּיטל טראָגט דעם כאַראַקטעריסטישן נאָמען „קבלה און לוליזם אין מאָדערנער קולטור‟. ראַמאָן לול איז געווען אַ שפּאַנישער קריסטלעכער מיסטיקער, וועלכער האָט אינעם 13טן יאָרהונדערט אויסגעאַרבעט אַן אינטערעסאַנטע טעאָריע, וואָס האָט צו טאָן מיט די צירופֿי־אותיות, און וואָס האָט געווירקט, דורך אַ צאָל שפּעטערדיקע אייראָפּעיִשע פֿילאָסאָפֿן און וויסנשאַפֿטלער, אַפֿילו אויף דער אַנטוויקלונג פֿון דער הײַנטיקער קאָמפּיוטערײַ. משה אידל איז זיך משער, אַז לולס שיטה שטאַמט פֿון דער ייִדישער קבלה.

מיט אַ חודש צוריק, האָט די צײַטונג „ניו־יאָרק טײַמס‟ איבערגעגעבן, אַז אין אַ קאָמפּיוטער־לאַבאָראַטאָריע בײַם אוניווערסיטעט פֿון צענטראַל־מיזורי האָט זיך אײַנגעגעבן צו אַנטדעקן די גרעסטע באַקאַנטע פּשוטע צאָל, וואָס באַשטייט פֿון איבער 22 מיליאָן ציפֿערן. ווי ס׳איז באַקאַנט, טיילן זיך די פּשוטע צאָלן נאָר אויף איינס און אויף זיך אַליין. די קאָמפּיוטער־זוכענישן פֿון די ריזיקסטע צווישן זיי זענען היסטאָריש פֿאַרבונדן מיט די פֿאָרשונגען פֿונעם פֿראַנצויזישער גלח און מאַטעמאַטיקער מאַרען מערסען, וועלכער האָט אינעם 17טן יאָרהונדערט אַנטדעקט — נישט האָבנדיק, פֿאַרשטייט זיך, קיין קאָמפּיוטער — אַז די צאָל 170,141,183,460,469,231,731,687,303,715,884,105,727 איז אַ פּשוטע.

מערסען, זײַענדיק אַ פֿרומער קריסט, האָט זיך לכתּחילה באַצויגן צו קבלה מיט אַ בפֿירושער שׂינאה. ווי עקאָ ווײַזט אָבער אין זײַן אַנדער בוך, „פֿונעם בוים צום לאַבירינט‟, איז דער דאָזיקער גלח געווען כּסדר באַשעפֿטיקט מיט כּמו־קבלהדיקע פֿאָרשונגען. אינעם זעלבן בוך, איז עקאָ זיך אויך משער, אַז דער קלאַסישער איטאַליענישער פּאָעט דאַנטע האָט, לויט געוויסע רמזים אין זײַן פּאָעמע „געטלעכע קאָמעדיע‟, געקאָנט זײַן באַקאַנט מיט געוויסע קבלה־ענינים.

אינעם ראָמאַן „דער פּראָגער צווינטער‟ דערוועגט זיך עקאָ פֿאָרצולייגן אַ סצענאַר, לויט וועלכן די „פּראָטאָקאָלן פֿון זקני־ציון‟ איז אַ ווערק פֿון אַן אַנטיסעמיט, וועלכער איז געווען, נישט וויסנדיק, אָנגעשטעקט מיט דער ייִדישער קבלה־אידעע, אַז אַ טעקסט, אַפֿילו אַן עקלדיקער און פֿאַלשער, קאָן אַרויסרופֿן אַ גרויסן עפֿעקט אין דער וועלט. אַדרבה, דער מחבר פֿונעם טרויעריק־באַרימטן פּאַמפֿלעט געפֿינט אויס, אַז קבלה האָט אַפֿילו אינספּירירט די קרייץ־טרעגער, אין אַ געוויסן היפּוכדיקן אופֿן.

אַ צאָל אַקאַדעמישע פֿאָרשער באַטראַכטן עקאָ ווי אַ וויכטיקן מאָדערנעם קענער פֿון קבלה. צום בײַשפּיל, שרײַבט עלקע מאָרלאָק אין איר בוך וועגן דעם גרויסן מקובל רבי יוסף גיקטיליא, אַז עקאָ האָט געשילדערט דעם סימבאָלישן קאָד פֿון קבלה אויפֿן בעסטן הײַנטצײַטיקן אופֿן. אַזוי צי אַזוי, בלײַבן די ווערק פֿונעם איטאַליענישן דענקער אינטערעסאַנט און דערפֿרישנדיק אי פֿאַר אַ פֿילאָסאָפֿיש געשטימטן ברייטן לייענער, אי פֿאַר אַ פֿאָרשער פֿון מיסטישע טעאָריעס, אי ווי אַ קוואַל פֿון חידושדיקער סאָציאַלער קריטיק.