אַ געראָטן קאָמפּאַקטל פֿון סלאָוואַקײַ

Delightful CD From Slovakia

„די פּרעשבורגער קלעמזער־קאַפּעליע‟ אין איר קאָמפּאַקטל „צוואַנציק יאָר‟
„די פּרעשבורגער קלעמזער־קאַפּעליע‟ אין איר קאָמפּאַקטל „צוואַנציק יאָר‟

פֿון איציק גאָטעסמאַן

Published March 06, 2016, issue of April 01, 2016.

די שטאָט פּרעשבורג אין סלאָוואַקײַ האָט זיך קונה שם געווען מיט איר ישיבֿה, וואָס איז פֿאַרלייגט געוואָרן פֿונעם גרויסן למדן, דעם חתם סופֿר (הרבֿ משה שרײַבער, 1762־1839). מע האַלט, אַז די דאָזיקע ישיבֿה איז געווען די גרעסטע זינט תּלמודישע צײַטן. לאַנגע יאָרן האָט סלאָוואַקײַ געהערט צו דער עסטרײַך־אונגערישער אימפּעריע, דערנאָך צו טשעכאָסלאָוואַקײַ, אָבער הײַנט הייסט זי בראַטיסלאַוואַ, און איז די קרוינשטאָט פֿון דער אומאָפּהענגיקער סלאָוואַקײַ.

כאָטש די בראַטיסלאַווער ייִדישע באַפֿעלקערונג איז הײַנט אַ קליינע, האָט זי באַוויזן אויסצוהאַלטן אַ קלעזמער־קאַפּעליע צוואַנציק יאָר. די קאַפּעליע האָט דווקא אויסגעקליבן דעם נאָמען „די פּרעשבורגער קלעמזער־קאַפּעליע‟ [Presburg Klezmer Band] צו שטעלן דעם טראָפּ אויפֿן המשך פֿונעם אַמאָליקן שפּרודלדיקן ייִדישן לעבן. אין 2015 האָט די גרופּע אַרויסגעגעבן איר זיבעטן קאָמפּאַקטל — „צוואַנציק יאָר‟ [20 Years], און די רעקאָרדירונג מאַכט אַ רושם מיט איר גײַסט און מוזיקאַלישקייט.

די קאַפּעליע שפּילט כּל־המינים ייִדישע מוזיק פֿון איבער דער גאַנצער וועלט: לידער אויף סלאָוואַקיש, אַ סאַמבאַ, פֿאָלקסלידער אויף ייִדיש, קלעזמער־מוזיק פֿון אונגערן און מאַרמאָרעש, און נאָך. מע הייבט אָן מיטן ליד „שבת אין פֿעלד‟ פֿונעם חסידישן קאָמפּאָזיטאָר יום־טובֿ ערליך; אַ ליד, באַקאַנט געמאַכט, אַ דאַנק מרדכי בן־דוד, און וואָס ווערט הײַנט געזונגען פֿון פֿאַרשיידענע נישט־חסידישע קאַפּעליעס. די זינגערס פֿונעם ליד (ס’איז מיר נישט קלאָר פֿונעם באַגלייט־ביכל, ווער עס זינגט וואָסער ליד) זינגען די ווערטער גיך, אָבער זייער ייִדישע שפּראַך, זייער אַרויסרעד, איז לײַכט צו פֿאַרשטיין, און אין אַלע לידער קען מען קלאָר הערן די ווערטער — אַ גרויסע מעלה די טעג, ווען זינגערס פֿון קאַפּעליעס קענען נישט קיין מאַמע־לשון.

אין די פֿריילעכע ערשטע צוויי מעלאָדיעס הערט מען, אַז די מוזיקער קענען אויסגעצייכנט שפּילן אויף זייערע כּלים — אַנדריי ווערנער אויפֿן פֿידל, מיראָ לאַגאָ אויפֿן קלאַרנעט, שנעזאַנאַ יאָוויטש־ווערער אויפֿן אַקאָרדיאָן, סאַמאָ אַלעקסאַנדער אויפֿן באַס, און יאַנאָ אָריסקאָ אויף די פּויקן.

די הויפּט־זינגערין מאַרטאַ פּאָטאַנטשאָקאָוואַ זינגט דאָס ליד „אַזוי לאַנג‟ פֿון ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן פּאַמעלעך און מיט געפֿיל, און דער פֿידלער אַנדריי ווערנער דריקט אויס פּערפֿעקט די מעלאַנכאָליש שטימונג. דער גרעסטער חידוש אינעם קאָמפּאַקטל איז אַן אַלט ייִדיש פֿאָלקסליד, וואָס זיי האָבן פֿאַרבעטן צו זינגען די עלטערע פֿרוי דאַלמאַ ספּיטסערנאָוואַ פֿונעם סלאָוואַקישן שטעטל ליפּטאָווסקי־מיקולאַש. זי זינגט אַ זעלטן ליד, וואָס איך האָב נאָר געהערט פֿון מײַן באָבען. די באָבע האָט עס אַזוי געזונגען:

וווּ זענען מײַנע וואָגן און פֿערד?
אַז איך בין אַרויסגעפֿאָרן האָבן געציטערט הימל און ערד
הײַנט בין איך אָרעם, שטיי איך פֿאַר דער טיר.
קומען צו גיין די שאָלטיקעס און לאַכן אָפּ פֿון מיר.

פֿרוי דאַלמאַ ספּיטסערנאָוואַ זינגט אַ ביסל אַנדערש, אָבער ווי עס זאָל נישט זײַן, זעט אויס, אַז לויט די ווערטער איז דאָס ליד אַ בעטלערליד. דער פֿאַקט, וואָס מען האָט עס געזונגען סײַ אין מײַן באָבעס שטעטל אין בוקעווינע, סײַ אין גאַנץ ווײַטן סלאָוואַקײַ, איז אַ באַווײַז, אַז דאָס ליד איז אַן אַלטס. מיט דער זעלבער מעלאָדיע זינגט מען, אַגבֿ, אַנדערע ייִדישע לידער ווי „אין שטעטל ניקאָלײַעוו‟ און „אין אַ קליינעם שטיבעלע‟. די קאַפּעליע שפּילט זיך אַרום איר געזאַנג און נעמט אויך אַרײַן דער זינגערינס קול און מער מאָדערנע קלאַנגען, ביז די זינגערין זינגט דאָס ליד אויף סלאָוואַקיש.

קיין ענגלישע איבערזעצונג איז נישט פֿאַראַן אינעם קאָמפּאַקטל־ביכל, קען מען נישט וויסן וואָסער שפּראַך מע זינגט אַ טייל פֿון די אַנדערע לידער — אונגעריש? סלאָוואַקיש? אָבער אַפֿילו אָן צו וויסן די שפּראַך האָט מען הנאה פֿון די לידער און מעלאָדיעס. די גרופּע האָט גוט אַראַנזשירט די לידער אין אַ קלעזמערישן מיטל, קען מען זיך נישט באַקלאָגן.

דאָס ייִדישע ליד „מע פֿירט די כּלה צו דער חופּה‟ ווערט הײַנט פּאָפּולער אין דער קלעזמער־וועלט און די פּרעשבורגער קאַפּעליע באַמיט זיך אָנצוהאַלטן דעם דיאַלעקט — מע זינגט „קאָלע‟ (כּלה) און „געדאָווערט‟ (געדויערט), און דאָס געזאַנג מיטן דיאַלעקט האָט אַ באַזונדערן חן.

אין דער צווייטער העלפֿט פֿונעם קאָמפּאַקטל זינגט מען לידער פֿון מאַרמערוש און פֿון סאַטמאַר, און די זינגערין מאַרטאַ פּאָטאַנקאָוואַ האָט אַ פּרעכטיק פֿאָלקיש קול סײַ פֿאַר די גיכע, פֿריילעכע לידער, סײַ פֿאַר די קלאָגלידער. דאָס אונגערישע ליד „סאָל אַ קאָקאַש מאַר‟, וואָס אַלע אונגערישע חסידים זינגען, ווערט דאָ אויך געזונגען. ווייניקער באַקאַנט איז, וואָס דאָס ליד האָט ייִדישע ווערטער מיט פֿאַרשיידענע וואַריאַנטן. די ערשטע צוויי שורות אויף ייִדיש, זינגט מען אַזוי:

עס קרייעט שוין דער האָן
דער טאָג פֿאַנגט שוין אָן…

די השפּעה פֿון דער אונגערישער גרופּע „מוזיקאַזש‟ און דער בודאַפּעשטער גרופּע „די נײַע קאַפּעליע‟ הערט מען אויף די לידער; אַ סטיל וואָס איז גאַנץ אַנדערש פֿון די פּוילישע און רומענישע קלעזמאָרים. די פּרעשבורגער קאַפּעליע האָט ליב צו „נאַשן‟ פֿון אַ סך פֿאַרשיידענע ייִדישע מוזיקאַלישע טראַדיציעס און אַלע אירע נאַשערײַען זענען געראָטן. צו הערן ווי די קאַפּעליע זינגט „אַזוי לאַנג‟ גיט אַ קוועטש דאָ: