ישׂראל, מיטל־מיזרח, פּובליציסטיק

נאָך אַ גרופּע תּימנער פֿאָרן אַוועק

Yemeni Jews: Declining Further

פֿון יואל מאַטוועיעוו

עס באַקומט זיך, אַז אין מײַן פֿריִערדיקן אַרטיקל האָב איך ריכטיק פֿאָרויסגעזאָגט די צוקונפֿט פֿון די תּימנער ייִדן. די „סוכנות‟ האָט דורכגעפֿירט אַ געהיימע אָפּעראַציע און געבראַכט דעם 20סטן מאַרץ 19 ייִדישע פּליטים פֿון תּימן קיין ירושלים. בערך 50 ייִדן האָבן זיך אָפּגעזאָגט צו פֿאָרן און באַשלאָסן צו בלײַבן אין תּימן. עס קאָן זײַן, אַז זיי האָפֿן צו קומען דורך די סאַטמאַרער חסידים קיין ניו־יאָרק.

אַחוץ דער אייגנאַרטיקייט און אַלטער געשיכטע פֿון דער תּימנער עדה, איז כּדאַי צו דערמאָנען, אַז זי שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ טיפֿן און געראָטענעם ייִדיש־אַראַבישן קולטור־סינטעז. אין דער הײַנטיקער וועלט איז עס נישט בלויז אַ קולטורעלער, נאָר זייער אַ באַלערנדיקער געזעלשאַפֿטלעכער און אַפֿילו פּאָליטישער אוצר.

אַמאָל האָט זיך אויפֿן שטח פֿונעם הײַנטיקן תּימן געפֿונען אַ ייִדיש לאַנד. אָנהייבנדיק פֿונעם פֿערטן יאָרהונדערט, האָבן די מלכים פֿונעם ממכות־חמיר (כימיאַר) זיך מגייר געווען און דערקלערט ייִדישקייט ווי די מלוכישע רעליגיע. לויט דער לעגענדע, האָט דער קיניג טובאַ אַבו קאַריבאַ אַסאַד איבערגענומען די שטאָט יאַטריב און אָנגעשטעלט זײַן זון צו דינען דאָרטן ווי אַ גובערנאַטאָר, כּדי צו באַשיצן די געגנט פֿון דער קריסטלעכער ביזאַנטישער השפּעה.

מיט עטלעכע טעג שפּעטער, האָבן די יאַטריבער תּושבים דערהרגעט דעם נײַעם פֿירער. אין גרימצאָרן, האָט אַבו קאַריבאַ באַשלאָסן צו מאַכן פֿון דער שטאָט אַ סוף. צוויי אָרטיקע ייִדן האָט זיך אָבער אײַנגעגעבן אָפּצושמועסן מיטן אויפֿגעבראַכטן מלך און איבערצײַגן אים צו ווערן אַ ייִד, צוזאַמען מיט זײַן גאַנצער אַרמיי.

איינער פֿון די גרים, אַבו קאַריבאַס פּלימעניק כאַריט איבן־אימרו, איז געוואָרן דער נײַער גובערנאַטאָר פֿון יאַטריב — הײַנט באַקאַנט ווי מעדינע — און מעקע. די דאָזיקע צוויי שטעט זענען שפּעטער געוואָרן די הייליקסטע וועלט־צענטערס פֿון איסלאַם. די ייִדישע השפּעה האָט פֿאַקטיש צוגעגרייט אויפֿן סאַודישן האַלב־אינדזל דעם באָדן פֿאַר דער שפּעטערדיקער מאָנאָטעיִסטישער רעליגיע. ווען מוכאַמאַד האָט אָנגעהויבן פּרעדיקן זײַן תּורה, האָט זי אויסגעזען ענלעך צו דער ייִדישער אמונה, וועלכע איז געבליבן פּאָפּולער אינעם ראַיאָן במשך פֿון דורות. עס באַקומט זיך, אַז די תּימנער ייִדן האָבן געשפּילט אַ גלאָבאַלע ראָלע אינעם אויפֿקום פֿון איסלאַם.

די ייִדישע מלכים פֿון תּימן האָבן שטרעגט פֿאַרווערט די ביזאַנטישע מיסיאָנערישע טעטיקייט אין זייער לאַנד, כּדי צו בלײַבן פּאָליטיש אומאָפּהענדיק. אינעם יאָר 525 האָט אָבער די קריסטלעכע אַרמיי פֿון עטיאָפּיע זיך אַרײַנגעריסן קיין תּימן און פֿאַרטריבן דעם לעצטן ייִדישן קיניג, יוסף דו נוּוואַס. די ייִדישע השפּעה איז פֿאָרט געבליבן שטאַרק אויפֿן אַראַבישן האַלב־אינדזל.

מסתּמא, האָבן די דאָזיקע היסטאָרישע פֿאַרבינדונגען געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אינעם קולטור־סימביאָז, וועלכער האָט ביז לעצטנס געבליט אין תּימן. לויטן טראַדיציאָנעלן תּימנער ייִדישן מינהג, דאַוונט מען באָרוועס אויף אַ טעפּעך, און מע בוקט זיך צו דער ערד בײַם תּחנון. דאָס איז לאַוו־דווקא אַ מוסולמענישע השפּעה. פֿאַרקערט, אַ טייל מיטל־עלטערלעכע רבנים און הײַנטיקע פֿאָרשער גלייבן, אַז די מוסולמענער האָבן ממשיך געווען די אַלטע אָרטיקע ייִדישע טראַדיציע.

בײַם לייענען די ספֿר־תּורה אין דער שיל, טײַטשן די תּימנער יעדן פּסוק אָפּ אויף לשון־תּרגום און אַראַביש, לויט סעדיה גאָונס איבערזעצונג פֿונעם 10טן יאָרהונדערט. יעדער לייענט די תּורה אַליין, אָן אַ בעל־קורא. אין תּימן איז די אַראַבישע תּורה־איבערזעצונג אָנגענומען ווי אַ וויכטיקער הייליקער ספֿר.

אַ סך תּימנער פּיוטים און חתונה־שירות זענען אָנגעשריבן אויף אַ געמיש פֿון לשון־קודש און אַראַביש, אָדער סתּם אויף אַראַביש, פֿאַרשריבן מיטן ייִדישן אַלף־בית. אַחוץ די פּאָעטישע ווערק, האָבן די תּימנער רבנים און פֿילאָסאָפֿן געשאַפֿן זייער אַ רײַכע און טיפֿע ייִדיש־אַראַבישע ליטעראַטור.

די הײַנטיקע אויפֿשטענדלער, הוסיטן, ווילן דורך זייער קריג קעגן דער תּימנער רעגירונג אומקערן אינעם לאַנד די מאַכט פֿון זיידיטן — אַ ספּעציפֿישן מין שיִיִטן. היסטאָרישעגערעדט, האָבן די זיידיטישע פֿירער זיך באַצויגן, געוויינטלעך, פֿרײַנדלעך צו די ייִדן. רבי שלום־סעדיע גמליאל (1907—2001), וועלכער האָט ביז 1944 געוווינט אין דער תּימנער הויפּטשטאָט, צנעא (סאַנאַאַ), דערמאָנט זיך, אַז דער מוסולמענישער מנהיג אימאַם יחיא, וועלכן ער לויבט אין זײַנע זכרונות, איז אַמאָל אויפֿגעבראַכט געוואָרן אויף אַ ייִדישן מחלל־שבת און געהייסן אים צו אַרעסטירן. אין דער זעלבער צײַט, האָט דער אימאַם פֿאַרווערט די מוסולמענער זיך צו באַווײַזן שבת אין די ייִדישע קוואַרטאַלן, כּדי די ייִדן זאָלן רויִק פּראַווען זייער יום־מנוחה. די אַמאָליקע זיידיטן האָבן זיך באַצויגן מיט דרך־אַרץ צו די רעליזיעזע מינאָריטעטן און געגלייבט, אַז זיי דאַרפֿן אָנהאַלטן זייער אמונה, ווי געהעריק.

צווישן אַ טייל תּימנער ייִדן איז געווען במשך פֿון דורות באַקאַנט די שיטה, לויט וועלכער מוכאַמאַד איז געווען אַן עכטער נבֿיא, אָבער בלויז פֿאַר די אַראַבער און נישט פֿאַר די ייִדן, וואָס האָבן זייער תּורת־משה. אין תּימן האָבן צירקולירט פֿאַרשיידענע וואַריאַנטן פֿון אַן אינטערעסאַנטן ייִדיש־אַראַבישן טעקסט „כּתּאב אלדמה‟ („דער כּתבֿ פֿון פֿאַרטיידיקונג‟), וווּ עס שטייט געשריבן, אַז ווען די ייִדן האָבן אָנערקענט מוכאַמאַד ווי שליח־השם, האָט ער זיי געבענטשט און אָנגעזאָגט צו היטן ווײַטער תּורה־ומיצוות.

די איסמאַיִליטן, אַן אַנדער מין שיִיִטן, האָבן אַנטוויקלט אַן אייגענע טעאָריע פֿון רעליגיעזן פּלוראַליזם, וועלכער איז געפֿעלן געוואָרן די ייִדישע אָנהענגער פֿון דער דערמאָנטער שיטה. אַ צאָל פּראָמינענטע ייִדישע דענקער, אַרײַנגערעכנט רבי נתנאל בירב פֿיומי און רבי חוטר בן שלמה, האָבן געשאַפֿן אין תּימן אַ גאַנצן פֿילאָסאָפֿישן סינטעז פֿון ייִדישקייט און שיִיִזם. צומאָל איז אָבער דער דאָזיקער סינטעז געגאַנגען צו ווײַט און געבראַכט צו משיחישע מהומות, ווי דער רמב״ם דערקלערט אין זײַן „אגרת תּימן‟, אַדרעסירט צו דעם זון פֿונעם דערמאָנטן רבי נתנאל.

ווי אַ מוסטער פֿון קולטור־סינטעז קאָן מען דערמאָנען דעם ספֿר „נחש הנחושת‟ פֿון הרבֿ שלום כתר, אָנגעשריבן אינעם 20סטן יאָרהונדערט. דער ספֿר איז פֿול מיט סגולות, קמיעות, גורלות און אַנדערע מיסטישע חכמות. אַ גאַנצער קאַפּיטל און אַ סך פֿראַגמענטן זענען אָנגעשריבן אויף ייִדיש־אַראַביש. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די ייִדישע סגולה־טעקסטן אין „נחש הנחושת‟ הייבן זיך כּסדר אָן מיטן ערשטן פּסוק פֿונעם קאָראַן. אינעם כּמו־היסטאָרישן טייל פֿונעם ספֿר, ווערט מוכאַמאַד געשילדערט ווי אַ גרויסער חכם, עושר און גיבור. אין אַן אַנדער טייל, וועגן קבלה, באַמערקט דער מחבר, אַז נבֿיאישע וויזיעס קאָנען זיך טרעפֿן אַפֿילו הײַנט, לאַוו־דווקא בײַ ייִדן און לאַוו־דווקא אין ארץ־ישׂראל. ס׳זעט אויס, אַז דער אַלטער פּלוראַליסטישער צוגאַנג צו נבֿואה האָט זיך אָפּגעהיט אין תּימן ביז דער הײַנטיקער תּקופֿה.

ווען אַ גרופּע ייִדן איז אָנגעקומען די וואָך פֿון תּימן קיין ירושלים, האָט נתן שטשאַראַנסקי, דער פֿאַרוואַלטער פֿון „סוכנות‟, באַמערקט, אַז הגם די ייִדישע געשיכטע אין תּימן האָט זיך פֿאַרענדיקט, וועט די תּימנער עדה ווײַטער בליִען צוליב זײַן געהיימער אָפּעראַציע. זיכער גלייבן זײַנע סאַטמאַרער קאָנקורענטן אויך, אַז זיי טוען די תּימנער ייִדן אַ גרויסע טובֿה, ברענגענדיק זיי קיין מאָנסי. למעשׂה, גייען איצט ביסלעכווײַז אונטער אַפֿילו אַזעלכע יסודותדיקע טראַדיציעס, ווי דער אייגענער נוסח דאַוונען און די הבֿרה פֿון לשון־קודש. אַ סך תּימן־שטאַמיקע יונגע־לײַט פֿילן זיך אומבאַקוועם און געצוווּנגען נאָכצומאַכן די ספֿרדים אָדער, אינעם סאַטמאַרער פֿאַל, די אַשכּנזים.

אין דער אמתן, וואָלט מען געדאַרפֿט דורכפֿירן אַן אַנדער גרויסע און וויכטיקע ראַטיר־אָפּעראַציע: צו שטיצן די אויטענטישע ייִדיש־תּימנער קולטור. סײַ אין ירושלים, סײַ אין מאָנסי און וועלכע־ניט־איז אַנדערע ייִדישע ערטער, דאַרף מען שאַפֿן אַ פֿרײַנדלעכן קלימאַט, וווּ די אָריגינעלע תּימנער ייִדישקייט זאָל טאַקע קענען ווײַטער בליִען. בלויז אין אַזאַ פֿאַל קאָנען שטשאַראַנסקיס ווערטער און דאָס עסקנות פֿון די אַמעריקאַנער חסידים באַרעכטיקט ווערן.