מרדכי געבירטיג און זײַנע גראַמען

Mordkhe Gebirtig's Rhymes


פֿון הערשל גלעזער

Published March 27, 2016, issue of April 15, 2016.

דאָ נישט לאַנג איז געקומען צו רייד וועגן גראַמען פֿון ייִדישע זינגלידער, בפֿרט בײַ די מחברים וואָס גראַמען אויף זייער דיאַלעקט. האָבן מיר, אָבער, נישט אַרײַנגענומען מרדכי געבירטיגן, ווײַל זײַנע גראַמען זענען אַ מעשׂה פֿאַר זיך.

קודם־כּל, קומט געבירטיגן אַ לויבגעזאַנג און נישט נאָר פֿאַר זײַנע לידער. יאָ, זײַנע לידער זענען טאַקע אַזוינס און אַזעלעכס. ער האָט זייער גוט געדענקט, וואָס דאָס הייסט, צו זײַן אַ קינד און פֿאַרשטאַנען די קינדערשע פּסיכאָלאָגיע. אָבער אַחוץ די דאָזיקע לידער, איז דאָ נאָך אַ געבירטיג, אַ געזעלשאַפֿטלעך אַנגאַזשירטער. צי ער איז געווען אַ סטאָליער, צי נישט איז נישט קלאָר — וועגן דעם איז דאָ אַ וויכּוח ביזן הײַנטיקן טאָג. נאָר מע מוז דאָך נישט זײַן קיין סטאָליער, צו פֿאַרשטיין וואָס דאָס הייסט, צו זײַן אַן אָרעמער בעל־מלאָכה.

אָט איז זעליק באַרדיטשעווער נישט געווען קיין בעל־מלאָכה — געווען איז ער גאָר אַ לערער — נאָר אין זײַנע לידער, דער הויפּט „מלאָכה־מלוכה“, פֿילט מען, אַז ער האָט זיך געקענט אַרײַנלעבן אין דעם, וואָס איז נישט געווען פּונקט זײַן אייגנס. הײַנט שלום־עליכמס באַקאַנט וויגליד: קיין מאַמע איז ער דאָך נישט געווען און פֿונדעסטוועגן, האָט ער געקענט איבערגעבן דאָס וואָס ס׳לעבט איבער אַ מאַמע פֿון אַ קליין קינד, וואָס איז, נעבעך, געבליבן — זי ווייסט נישט אויף ווי לאַנג — אָן אַ מאַן אין שטוב. נאָר נישט דאָס זענען מיר אויסן.

צי געבירטיג איז געווען אַ בעל־מלאָכה צי נישט, האָט ער זיכער געהאַט אין זינען אָרעמע בעל־מלאָכות און אַנדערע אַרבעטערס. דאָס ווײַזט ער דאָך אַרויס אין זײַן „אַרבעטסלאָזער מאַרש“. „אונדזער שטעטל ברענט“ איז געווען אַן אָפּרוף אויפֿן פּאָגראָם אין פּשיטיק בפֿרט און אויף דעם ווי ייִדן אין פּוילן זענען אומזיכער בכלל. בשעת דער מלחמה האָט ער געפּרוּווט מונטערן די ייִדן מיט זײַן „מינוטן פֿון בטחון“.

אַחוץ דעם, איז געבירטיג געווען אַ געזעלשאַפֿטלעכער טוער. זײַן היימשטאָט, קראָקע, איז נישט געווען באַקאַנט ווי אַ ייִדישיסטישע שטאָט, נאָר פּונקט פֿאַרקערט, ווי אַ שטאָט פֿון גאָר פֿרומע ייִדן — פֿון איין זײַט, און פֿון אַסימילאַטאָרן — פֿון דער צווייטער זײַט. בשעת אַנדערע גרויסע פּוילישע שטעט ווי וואַרשע, לאָדזש אָדער לעמבעריק קענען זיך גרייסן מיט צענדליקער צי גאָר הונדערטער שרײַבערס, אויסגערעכנט אינעם „לעקסיקאָן פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור“, זענען פֿון קראָקע אַרויס נישט מער ווי אַ צוויי צענדליק, כּמעט אַלע פֿאַרגעסענע. דער איינציקער יוצא־מן־הכּלל איז, פֿאַרשטייט זיך, געבירטיג.

נאָך אַ משל: מיט יאָרן צוריק האָב איך אין מײַן בריווקעסטל אינעם ייִוואָ געפֿונען „אונטערגעוואָרפֿן“ אַן אַפֿיש פֿון אַ מיטינג אין קראָקע, וווּ מע האָט גערופֿן דעם ייִדישן עולם, ער זאָל בײַ דער פֿאָלקסציילונג אָנגעבן ייִדיש ווי זײַן שפּראַך. צווישן די אָרגאַניזירערס איז געווען די געזעלשאַפֿט „פֿרײַנד פֿון ייִוואָ אין קראָקע“ (גיי ווייס, אַז ס׳איז געווען אַזאַ געזעלשאַפֿט!). בײַם מיטינג זענען אויפֿגעטראָטן אַ צענדליק רעדנערס, ס׳רובֿ מיט דאָקטאָר־טיטלען, נאָר קיין איינער פֿון די נעמען געדענקט זיך נישט. איר קענט שוין טרעפֿן ווער ס׳האָט דאָרטן גענומען אַ וואָרט, כאָטש קיין דאַָקטאָר־טיטל האָט ער דאָך נישט געהאַט: מרדכי געבירטיג, פֿאַרשטייט זיך.

נאָך דעם לאַנגן אַרײַנפֿיר איז, סוף־כּל־סוף, געקומען די צײַט אַרומצורעדן געבירטיגס גראַמען. אָט גראַמט ער, אַ שטייגער, אין זײַן ליד „דרײַ טעכטערלעך“ די ווערטער „זײַן“ און „שטיין“, „שנײַדן“ און „פֿריידן“, „דרײַ“ און „זיי“; אין „רייזעלע“ גראַמט ער „הײַזעלע“ און „רייזעלע“. אין פּוילישן ייִדיש רעדט מען אַרויס ס׳ערשטע וואָרט פֿון די פּאָרלעך מיט A, ס׳צווייטע — מיט AY. האָב איך געמיינט, אַז „וואָס טוט נישט אַ פּאָעט צוליב אַ גראַם“? איז געקומען חיים באָכנער, וואָס צווישן אַנדערן איז ער דער מיטרעדאַקטאָר פֿונעם „אַרומנעמיקן ייִדיש־ענגלישן ווערטערבוך“ און מיר דערציילט, אַז זײַנע טאַטע־מאַמע, פֿון קשאַנעוו (נישט ווײַט פֿון קראָקע), האָבן אויך גערעדט אַזאַ געמישטן דיאַלעקט.

צום סוף, האָב איך אַנטפּלעקט דעם סוד, ווען מײַנע אַ סטודענטקע האָט מיר דערציילט, אַז איר מאַמע, פֿון אָשפּיצין (די אַמאָליקע ייִדישע שטאָט וואָס מע קען הײַנט, צום גרויסן באַדויערן, ווי „אוישוויץ“) האָט אויך אַזוי גערעדט. נאָך מער: צום טייל, האָט זי גערעדט פֿאַרקערט: נישט ZAN אַקעגן SHTAYN, נאָר ZAYN אַקעגן SHTAN. איז דער תּירוץ: אין קראָקע און אַרום האָט מען סוף 19טן־אָנהייב 20סטן י״ה נאָך געקענט הערן מערבֿ־ייִדיש, וואָס זײַנע רעדערס זאָגן טאַקע ZAYN און SHTAN. הייסט עס, אַז אין קראָקע, קשאַנעוו, אָשפּיצין האָט מען גערעדט נישט סתּם פּויליש ייִדיש, נאָר מיט אַ צומיש פֿון מערבֿ־ייִדיש. דאַרף מען צו געבירטיגן נישט האָבן קיין טענות, אַז זײַנע גראַמען זענען „פֿאַלשע“ — זיי זענען בשעתּו געווען אין גאַנצן באַרעכטיקטע.

שנ״פֿ: די השפּעה פֿון מערבֿ־ייִדיש איז טייל מאָל דערגאַנגען העט־העט אין מיזרח אַרײַן. אויב יצחק באַשעוויס שרײַבט נישט „יאַרמלקע“, נאָר „קאַפּל“, איז עס אַ סימן, אַז איין וואָרט פֿון מערבֿ־ייִדיש האָט געגאָלטן אַזש אין וואַרשע; אויב מײַן מונקאַטשער באָבע האָט פֿון דער היים געזאָגט נישט „חלה“, נאָר „באַרכעס“, איז אַ סימן, אַז אין דעם פּרט האָט מערבֿ־ייִדיש אָנגעשפּאַרט ביז צו די קאַרפּאַטן. בכלל זעט מען אויף די מאַפּעס פֿונעם ייִדישן שפּראַכאַטלאַס, אַז קראָקע ליגט ממש אויף דער גרענעץ צווישן מיזרח און מערבֿ. איז געבירטיגס „חידוש“ גאָר קיין חידוש נישט, נאָר אַן אָפּשפּיגלונג פֿון זײַן צײַט און אָרט.