אויפֿן הינטערגרונט פֿון „סאָוועטיש היימלאַנד‟

In The Shadow of "Sovetish Heymland"

אַהרן ווערגעליס (דריטער פֿון רעכטס) מיט אַ גרופּע ייִדישע שרײַבער
אַהרן ווערגעליס (דריטער פֿון רעכטס) מיט אַ גרופּע ייִדישע שרײַבער

פֿון גענאַדי עסטרײַך

Published March 29, 2016, issue of April 15, 2016.

דער לאַנדשאַפֿט פֿון ייִדישער געשיכטע איז באַפֿעלקערט מיט פֿיגורן, וואָס שפּילן סימבאָלישע פֿונקציעס: איין פֿיגור איז אַ „וווילע‟, און אַ צווייטע — אַ „שלעכטע‟. אין אונדזער זכּרון האָבן ס׳רובֿ מענטשן, וואָס באַווײַזן זיך אין היסטאָרישע נאַראַטיוון, קיין שום פֿלייש ניט, דאָס זײַנען ביינער מיט נעמען. ביכער, אַרטיקלען, אַרכיוון־מאַטעריאַלן, ווי אויך פֿאָטאָס און קינאָ־מאַטעריאַלן העלפֿן, פֿאַרשטייט זיך, אַ ביסל אויפֿצולעבן די אָנטיילנעמער פֿון די אַמאָליקע געשעענישן, אָבער בדרך־כּלל באַקומט זיך ניט סײַ־ווי־סײַ קיין פֿול בילד. איך ווייס עס זייער גוט, ווײַל איך באַשעפֿטיק זיך די גאַנצע צײַט מיט אַזעלכע אָפּעראַציעס פֿון „אויפֿלעבן‟ אַ היסטאָריש געשטאַלט.

אַהרן ווערגעליס, וואָס איז געשטאַנען בראש דעם מאָסקווער ייִדישן זשורנאַל „סאָוועטיש היימלאַנד‟, האָט איבערגעלאָזט אַ „שלעכטן‟ שפּור אין דער ייִדישער געשיכטע. אַזאַ געשטאַלט באַווײַזט זיך פֿון דעם גאַנץ היפּשן סכום מאַטעריאַלן, וואָס שפּיגלען אָפּ זײַנע אַקטיוויטעטן. אַזאַ פּרײַז האָט ער באַצאָלט פֿאַר זײַן קאַריערע־דערפֿאָלג: פֿון אַ ייִנגל אין ביראָבידזשאַן, אַ פֿאַרוואָרפֿענעם ווינקל אין רוסלאַנד, ביז אַ גאַנצן יאַ־טעבע־דאַם אין מאָסקווע און אַפֿילו אין אינטערנאַציאָנאַלע ייִדישע קרײַזן.

מײַן אייגענע באַציִונג צו ווערגעליסן איז באַזירט ניט בלויז אויף די געשריבענע מאַטעריאַלן. איך האָב אים געקענט זינט 1986, און אין די יאָרן 1988—1991 האָב איך מיט אים געאַרבעט, קען מען זאָגן, טאָג־טעגלעך. מע דאַרף זאָגן, אַז אַ סך האָב איך זיך פֿון אים געלערנט. ער איז געווען איינער פֿון די מענטשן, וואָס האָבן מיר — צו יענער צײַט פֿאַקטיש אַן עם־האָרץ אין „קליינע אותיות‟ פֿון ייִדיש און ייִדישער קולטור (אַחוץ דעם ייִדיש פֿון דער היים און דעם, וואָס איך האָב געהאַט גאַנץ צופֿעליק איבערגעלייענט) — געהאָלפֿן זיך אויסצולערנען אויף אַ „פּראָפֿעסיאָנעלן ייִד‟.

מיר איז שוין אויסגעקומען צו שרײַבן, אַז צו מיר און מענטשן פֿון מײַן דור האָט ווערגעליס זיך באַצויגן ניט אַזוי, ווי ער האָט זיך באַצויגן צו דעם עלטערן דור; גלײַך ווי ער וואָלט אונדז מקנא געווען, אַז מיר לעבן אין אַ צײַט, וואָס איז ניט אַזוי שמוציק, ווי די צײַט, אין וועלכער עס זײַנען אַדורך זײַנע יאָרן. איין מאָל האָט זיך עס בײַ אים פּשוט אַרויסגעריסן. ווען איך האָב אים דערציילט, אַז איך האָב באַקומען אַ פּאָזיטיוון בריוו פֿון דעם אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט און, ווי אַ פּועל־יוצא, וועל איך אַהין פֿאָרן, איז זײַן רעאַקציע געווען אַזאַ: „איך בין אײַך מקנא‟.

הקיצור, אין מײַן זכּרון איז ווערגעליס ניט סתּם אַ געשטאַלט אין דער מאָדערנער ייִדישער געשיכטע, נאָר אויך אַ מענטש, מיט וועלכן עס זײַנען פֿאַרבונדן גאָר ניט קיין שלעכטע געשעענישן אין מײַן לעבן; און ניט נאָר אין מײַן לעבן. ער, ווי אויך אַנדערע סאָוועטיש־ייִדישע שרײַבער, האָבן געהאַט אַן אַנדער צוגאַנג צו די יונגע, ניט אַזאַ ווי אין אַנדערע לענדער.

ניט צופֿעליק האָבן זיך דווקא דאָרטן, אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, באַוויזן אַ צאָל מענטשן, וואָס האָבן זיך גענומען ערנסט באַשעפֿטיקן מיט ייִדישער ליטעראַטור; און ניט צופֿעליק איז דווקא אַ „סאָוועטישער‟ פֿאַרבעטן געוואָרן אָנצופֿירן מיטן „פֿאָרווערטס‟. געשען איז עס ניט ווײַל מע האָט שטאַרק געוואָלט גראָד אַ „סאָוועטישן‟, נאָר ווײַל קיין היגן מענטשן האָט מען ניט אויסגעשולט פֿאַר אַזאַ שליחות. דאָ איז דאָס אָרט צו זאָגן, אַז באָריס סאַנדלער האָט פֿאָרגעזעצט די דאָזיקע „סאָוועטישע‟ טראַדיציע — ער האָט אויך אַ סך בײַגעטראָגן צו דער מערכה פֿון ייִדישן זשורנאַליזם; ער האָט צוגעצויגן די ייִנגערע לײַט, וואָס שרײַבן הײַנט אין „פֿאָרווערטס‟ און זיי עפּעס אויסגעלערנט.

איך האָב זיך איצט דערמאָנט וועגן ווערגעליסן צוליב צוויי סיבות. די ערשטע איז, אַז מיט דרײַסיק יאָר צוריק האָב איך אין אָט דער צײַט אָפּגעגעבן אין „סאָוועטיש היימלאַנד‟ מײַנע ערשטע דרײַ דערציילונגען. דעמאָלט האָט מען געגרייט דעם ערשטן יונגט־נומער פֿונעם זשורנאַל. מע קען דורכבלעטערן דעם דאָזיקן נומער און זען, אַז אַ היפּשער טייל פֿון די מחברים בלײַבט אַזוי אָדער אַנדערש טעטיק אין ייִדיש. דאָס איז די ירושה, וואָס איז פֿאַרבליבן פֿון „סאָוועטיש היימלאַנד‟ און זײַן רעדאַקטאָר. אַגבֿ, איצט אַרבעט מען אין דײַטשלאַנד, אין דעם הײַדעלבערגער אוניווערסיטעט, איבער אַ פּראָיעקט, וואָס וועט מאַכן דעם מאָסקווער זשורנאַל עלעקטראָניש צוטריטלעך.

און די צווייטע סיבה איז — די אַנומלטיקע סענסאַציאָנעלע פּובליקאַציע אין דעם ענגלישן „פֿאָרווערטס‟: //forward.com/news/336943/ht. די זאַך איז, אַז ווערגעליס איז געווען אַ טאַלאַנטירטער דיכטער, בפֿרט ווען ער האָט געשריבן שירים וועגן „מענטשלעכע ענינים‟, ניט וועגן פּאָליטיק. אָבער אים האָט זיך געוואָלט צו זײַן אַ מין פּרץ מאַרקיש, וואָס האָט געאַרבעט אין פֿאַרשיידענע ליטעראַרישע זשאַנערן. האָט ער עס דערגרייכט: מאַרקיש איז געווען אַ שלעכטער ראָמאַניסט, און ווערגעליס איז אויך געוואָרן אַ שלעכטער ראָמאַניסט.

איינער פֿון ווערגעליסעס ראָמאַנען, „די צײַט‟, טראָגט אַלע סימנים פֿון שונד, אַן אַנטי־ציוניסטישן שונד. ס׳איז באַפֿעלקערט דורך פֿלאַכע געשטאַלטן און איז פֿול מיט געשעענישן, וואָס זײַנען ניט געשטויגן און ניט געפֿלויגן. ווי אַ דוגמא פֿון אַן אויסגעטראַכטן סיפּור־המעשׂה האָב איך ניט איין מאָל געבראַכט (בפֿרט אין מײַן בוך „ייִדיש אין דער קאַלטער מלחמה‟) אַזאַ זאַך: ווערגעליס האָט צונויפֿגעפֿירט צוזאַמען דרײַ אַגענטן, וואָס זײַנען טעטיק אין אַנטי־סאָוועטישע אַקציעס: אַן אַגענט פֿון „מוסד‟, אַ רוס, וואָס האָט בעת דער מלחמה מיטגעאַרבעט מיט די נאַציס, און דעם נאַציסטישן „דזשיימס באָנד‟, אָטאָ סקאָרצעני.

איצט באַקומט זיך, אָבער, אַז אָטאָ סקאָרצעני האָט נאָך דער מלחמה טאַקע מיטגעאַרבעט מיטן „מוסד‟. הייסט עס, אַז אָדער די גאַנצע מעשׂה וועגן סקאָרצעניס פֿאַרבינדונג מיט ישׂראל איז שוין אין דער קאַטעגאָריע פֿון „קאַלטע לאָקשן‟, וועגן וועלכער ווערגעליס האָט געקענט הערן צי לייענען נאָך אין די 1970ער יאָרן. אָדער … איך ווייס ניט וואָס.