געשיכטע

ייִדישע פֿרױען אין װירטשאַפֿט פֿון אַמאָליקן װײַסרוסלאַנד

Jewish Women in the Economy of Old Belarus

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

פֿאַר דער ערשטער װעלט־מלחמה זײַנען ייִדן געװען די עקאָנאָמישע טרײַבקראַפֿט אינעם מערבֿדיקן קאַנט פֿון דער אַמאָליקער רוסישער אימפּעריע, װאָס איז כּולל גרױסע טײלן פֿון הײַנטיקן פּױלן, אוקראַיִנע, מאָלדאָװע, װײַסרוסלאַנד, ליטע און לעטלאַנד.

לאַנגע יאָרן איז די עקאָנאָמישע געשיכטע פֿון ייִדן אין רוסלאַנד געבליבן בײַ די ייִדישע היססטאָריקער ניט אַזױ חשובֿ װי פּאָליטיק און קולטור. לעצטנס ענדערט זיך צו־ביסלעך די לאַגע, און עס באַװײַזן זיך נײַע אינטערעסאַנטע פֿאָרשונגען װעגן דעם ייִדישן בײַטראָג אין האַנדל, מלאכות און אינדוסטריע אין פֿאַרשידענע שטעט און געגנטן פֿון רוסלאַנד און פּױלן.

אַ װיכטיקע ראָלע אינעם דאָזיקן עקאָנאָמישן קער אין דער ייִדישע געשיכטע שפּילן אָרטיקע פֿאָרשער, װאָס זײַנען גוט באַהאַװנט אין די אַרכיװאַלע מקורים. מען קאָן שױן רעדן װעגן אַ באַנײַטן אינטערעס צו ייִדישן לאַנדקענטעניש — אַ בראַנזשע פֿון היסטאָרישע פֿאָרשונגען, װאָס איז געװען פּאָפּולער אין פּױלן פֿאַרן חורבן. אָבער ס׳רובֿ הײַנטיקע פֿאָרשער אויף דעם געביט זענען דװקא ניט קײן ייִדן.

אַ װיכטיקער צענטער פֿון אַזאַ מין שטודיעס איז אַנטשטאַנען אין גראָדנע, װײַסרוסלאַנד. די דאָזיקע אײגנראַטיקע גראָדנער שיטה אין אױספֿאָרשן די ייִדישע סאָציאַלע און עקאָנאָמישע געשיכטע פֿאַרמאָגט אַן אײגענעם װיסנשאַפֿטלעכן פּראָפֿיל, בפֿרט אַ ספּעציעלן אינטערעס צו דעם מצבֿ פֿון ייִדישע פֿרױען. אונטער דער השגחה פֿון די דערפֿאַרענע פּראָפֿעסיאָנעלע פֿאָרשערינען, אַזעלכע װי אינאַ סאָרקינאַ און אָלגאַ סאָבאָלעװסקאַיאַ, װאַקס אונטער אַ נײַער דור אַספּיראַנטן.

דרײַ אַרטיקלען פֿון דער גראָדנער אַספּיראַנטקע יוליאַ יערמאַק אינעם מאָסקװער זשורנאַל „לחיים” באַטראַכטן פֿאַרשידענע צדדים פֿון דער װירטשאַפֿטלעכער אַקטיװיטעט פֿון ייִדישע פֿרױען אין װײַסרוסלאַנד סוף 19טן — אָנהײב 20טן יאָרהונדערט. דװקא ייִידשע פֿרױען, באַטאָנט יערמאַק, זײַנען געװען אַ װיכטיקער עקאָנאָמישער כּח אינעם אַמאָליקן בעלאַרוס, בעת זײערע מענער האָבן זיך אָפּגעגעבן מיט דאַװענען און לערנען תּורה. אַ היפּשע צאָל פֿרױען האָבן געהאַלטן קרעטשמעס, װוּ זײ האָבן פֿאַרקױפֿט כּל־מיני משקאות׃ מעד, ביר, װײַן, בראָנפֿן, און אײניקע פֿון זײ האָבן פֿאַרמאָגט גאַנצע זאַװאָדן פֿאַר אױספֿאַרטיקן די דאָזיקע פּראָדוקציע.

די גראָדנער אַרכיװן האָבן אָפּגעהיט אַ סך דאָקומענטן מיט אינטערעסאַנטע פּרטים װעגן די אַמאָלאָקע געשעפֿטן און זײערע בעל־הביתטעס, װי אױך װעגן זײערע באַציִונגען מיט דער רוסישער מלוכה. די פֿרױען האָבן פֿאַרװאַלט מיט גאַנצע פֿאַבריקן מיט מאָדערנע טעכנאָלאָגישע מכשירים פֿאַר טרײַבן בראָנפֿן און ברײַען ביר, געפֿירט בוכהאַלטעריע, און װען נײטיק, זיך געלאָדן אין געריכט. די גאַנצע בראַנזשע װירטשאַפֿט, װאָס האָט געהאַט צו טאָן מיט משקאות, איז געשטאַנען אונטערן ספּעציעלן קאָנטראָל פֿון דער צאַרישער אַדמיניסטראַציע. די פֿאַרקױפֿער האָבן געדאַרפֿט צאָלן דעם ספּעציעלן שטײַער, „אַקציז”, װאָס האָט געבראַכט אַ היפּשן רװח אינעם מלוכישן ביודזשעט.

ספּעציעל חשובֿ פֿאַר ייִדן איז געװען מעד, װײַל ער איז ביליק און כּשר לפּסח להיפּוך צו בראָנפֿן און ביר. די קלײנע מעד־פֿאַבריקלעך האָבן צומאָל פֿאַרמאָגט בײַ זיך אױך אַ קרעטשמע, אַ קראָם און אַ פּאָר גאַסט־צומער. דאָס איז געװען אַ גאַנצער קאָמפּלעקס פֿאַר באַדינען אָרטיקע תּושבֿים און פֿאַרפֿאָרנדיקע געסט. אַן אַנדער פּאָפּולערער כּשר־לפּסח געטראַנק איז געװען װײַן פֿון ראָזשינקעס, װאָס איז געװען „אַן ערנסטער קאָנקורענט פֿאַר אַנדערע מינים װײַן אין דער רוסישער אימפּעריע”, בפֿרט אַז ער איז געװען ביליקער און מער צוטריטלעך.

די קרעטשמעס, װאָס ייִדישע פֿרױען האָבן געהאַלטן אין װײַסרוסישע שטעט און שטעטלעך, האָבן ניט נאָר דער געבראַכט אַ רװח דער רוסישער מלוכה אָבער אױך אַ כאַבאַר דער אָרטיקער פּאָליצײ. דערפֿאַר האָט די אָרטיקע מאַכט גערן געגעבן דערלױבענישן אױף צו עפֿענען נײַע שענקען, קרעטשמעס און רעסטאָראַנען, װוּ מען האָט דערלאַנגט כּלערלײ משקאות. אָבער ניט אַלע תּושׂבֿים זײַנען געװען צופֿרידן מיט אַזאַ מין שכנים. די טענות פֿלעגן קומען אי פֿון ייִדן אי פֿון קריסטן. װען אַ ייִדישער שכן האָט זיך געקלאָגט אױף ליאַרעם און שיכּורים, האָט די פּאָליצײ אָפֿטמאָל ניט רעאַגירט. אָבער װען אַ טענה איז געקומען פֿון העכערע פֿענצטער, האָט מאָן געדאַרפֿט אָננעמען געװיסע מיטלען. אַזױ למשל האָט דער סלוצקער ביסקופּ געװען ניט צופֿרידן מיט אַ בירששענק, װאָס אַ ייִדישע פֿרױ האָט געעפֿנט אױפֿן װעג צום קלױסטער און דערצו נאָך גלײַך האַרט בײַם דענקמאָל דעם צאַר אַלעקסאַנדער דעם צװײטן. ער האָט געשריבן׃ „װען מען גײט קײן קלױסטער אין אַ שלעכטן װעטער, קומט מען אַלע מאָל אַרײַן אין דער בירשענק זיך צו װאַרעמען און אָפּרוען.” אַזעלכע טענות מיטן רעליגיעז־פּאָליטישן בײַטעם האָט די מאַכט טאַקע געמוזט נעמען אין אַכט ערנסט.

משקה איז געװען װײַט ניט די אײנציקע סחורה, מיט װעלכער עס האָבן געהאַנדלט ייִדישע פֿרױען. זײ האָבן אױך געדרוקט און פֿאַרקױפֿט ביכער. אָפֿטמאָל האָבן פֿרױען באַקומען דרוקערײַען װי אַ ירושה נאָך זײערע פֿאָטערס, װען זײ האָבן שױן געקענט די מלאכה גאַנץ גוט. זײערע בקשות צו דער פּראָװינץ־אַדמיניסטראַציע פֿאַרמאָגן אַ סך פּרטים װעגן זײערע משפּחות און געשעפֿטן. עס איז אינטערעסאַנט, װאָס אַפֿילו אַ קלײנע דרוקערײַ אין בריסק האָט געהאַט אַ ספּעציעלן פּאָליציאַנט, װאָס האָט געהאַלטן אַן אױג, מען זאָל, חלילה, ניט דרוקן קײן „געפֿערלעכע” פּאָליטישע ליטעראַטור. אַזױ אַרום װאַרפֿן די היסטאָרישע פֿאָרשונגען אַ נײַעם ליכט אױף דעם טאָגטעגלעכן לעבן פֿון ייִדן אין דער אַמאָליקער רוסישער אימפּעריע.

נײַע אַרכיװאַלע פֿאָרשונגען אַנטפּלעקן רײַכע פּרטים װעגן דעם טאָגטעגלעכן לעבן פֿון ייִדן אין די מערבֿדיקע פּראָװינצן פֿון דער אַמאָליקער רוסישער אימפּעריע.