קונסט און קולטור

לייבו לעווינס קאָמפּאַקטל — אַ טעם פֿון בוקאָווינע

Leybu Levin's CD – a Whiff of Bukovina

פֿון איציק גאָטעסמאַן

מיט יאָרן צוריק, ווען איך האָב צום ערשטן מאָל זיך צוגעהערט צו צוויי קאַסעטן אין וועלכע לייבו לעווין (1914—1983) זינגט זײַנע לידער האָבן זיי אויף מיר געמאַכט אַ שטאַרקן רושם. רעקאָרדירונגען פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע זינגער פֿונעם עלטערן דור זענען שוין דעמאָלט געוואָרן וואָס מער זעלטן. זײַן דראַמאַטישער סטיל האָט אויסגעדרוקט די לעבעדיקע טשערנעוויצער ייִדישע קולטור־סבֿיבֿה פֿון די 1930ער יאָרן, אַ וועלט וואָס איך האָב גוט געקענט, אָבער נאָר דורך דער צווייטער האַנט — מײַן מאַמעס זכרונות און די לידער וואָס זי פֿלעג זינגען. מיט זײַנע קאָמפּאָזיציעס און רעציטאַציעס איז לעווין געוואָרן אַ באַליבטע פֿיגור אין דער שטאָט און מיטן נײַעם קאָמפּאַקטל „וועמען וועסטו זינגען, וועמען?” פֿונעם „ייִדישן מוזיקאַלישן פֿאָרשצענטער” בײַם „העברעיִשן אוניווערסיטעט” וועלן זײַנע שאַפֿונגען דערגרייכן אַ ברייטערן עולם — און עס קומט אים.

דאָס איצטקיע קאָמפּאַקטל איז אַ סך מער ווי אַ קאָמפּאַקטל — דאָס באַגלייט־ביכל נעמט ארײַן תּוכיקע עסייען וועגן לעווין. אַן אַרײַנפֿיר־עסיי פֿון פּראָפֿ׳ עדווין סערוסי, דירעקטאָר פֿונעם „פֿאָרשצענטער”, דערציילט וועגן דעם שאַפֿערס לעבן, און ווי אַזוי דער פּראָיעקט איז רעאַליזירט געוואָרן. עס געפֿעלט מיר ספּעצעיל זײַן זאָג, אַז „לעווין פּאַסט זיך נישט אַרײַן אין קיין איין קאַטעגאָריע”, ווײַל ער האָט געהערט צו עטלעכע אין דער זעלבער צײַט: אַ אוניקאַלע פּערזענלעכקייט.

ד״ר מיכאל לוקינס עסיי וועגן לייבו לעווין און זײַנע לידער שטעלט מיט זיך פאָר אַ זעלטענעם אויספֿירלעכן אַנאַליז אין דעם פֿעלד פֿון ייִדישער מוזיקאָלאָגיע. ער באַטראַכט די ווערטער מיט דער מוזיק צוזאַמען אין יעדן ליד און לוקין פֿאַרמאָגט סײַ אַ ליטעראַרישן חוש, סײַ אַ בקיאות אינעם ייִדישן געזונגענעם ליד. קיין פֿאָלקזינגער, שרײַבט ער, איז לעווין נישט געווען, אָבער פֿונעם פֿאָלקסליד, צווישן אַנדערע קוואַלן, ציט ער זײַן יניקה. עטלעכע פֿאָלקסידער און פּאָפּולערע לידער וואָס לעווין געדענקט פֿון דער היים האָט מען אויך אַרײַנגענומען אין דער רעקאָרדירונג. אַ ביסל איראָניע איז דאָ אין דעם וואָס די פֿאָלקישסטע פֿאָרשטעלונג זײַנע איז פֿון אַ פּוילישער באַלאַדע וואָס זײַן חבֿר איציק מאַנגער האָט איבערגעזעצט אויף ייִדיש — ‚דו וועסט גיין מיטן באַרג”, וואָס איז גענומען געוואָרן פֿון אַ היים־רעקאָרדיורנג.

שוין אין מיטן פֿון די 1930ער יאָרן האָט לעווינס אָוונטן פֿון רעציטאַציעס אין טשערנאָוויץ אָנגעפֿילט זאַלן, און די השפּעה פֿון הערץ גראָסבאַרד אויף זײַן וואָרטקינסטלערײַ איז בולט. אָבער לעווין האָט געהאַט אַ טאַלאַנט וואָס גראָסבאַרד האָט נישט געהאַט אָדער נישט אַרויסגעוויזן — געזאַנג. לעווין פֿלעכט אַ מאָל אַרײַן רעציטאַציע אין מיטן ליד, ווי אין זײַן פֿאָרשטעלונג פֿון מאַנגערס „צוויי בריוו פֿון וועלוול זבאַרזשער צו מלכּלה דער שיינער”. דאָס איז נישט קיין פֿאָלקסקונטס, נאָר מאָדערנע קונסט פֿון דער העכסטער מדרגה.

בײַם ערשטן ליד אויפֿן קאָמפּאַקטל, מאַנגערס „קינדער־יאָרן”, באַקענט מען זיך מיט לעווינס געזאַנגסטיל — אַ טעאַטראַלישער מיטן טראָפּ אויף די ווערטער. אַפֿילו אין די היים־רעקאָרדירונגען, ווען ער פֿלעג בלויז זינגען פֿאַר זיך אַליין, אָדער צוויי, דרײַ מענטשן, האָט לעווין אַרײַנגעלייגט אַ סך האַרץ אין יעדער פֿאָרשטעלונג, ווי מע הערט אין לייוויקס ליד „שלאָף, שלאָף שלאָף”, צו זײַן מעלאָדיע.

שלאָף, שלאָף, שלאָף
דער פּאַסטעך פֿאַריאָגט האָט זײַן שאָף,
דער פֿאָטער פֿאַרלאָזט האָט זײַן קינד,
געלאָזט אין דער פֿרעמד אויפֿן ווינט.

בוקעווינער ייִדן האָבן אַלע געקענט די לידער פֿונעם באַסאַראַבער פֿאָלקס־קאָמפּאָזיטאָר זעליק באַרדיטשעווער (1903—1937). אָבער לעווינס וויכטיקע ראָלע אין דער פּובליקאַציע און צעשפּרייטונג פֿון די לידער, איז אַ נײַעס. עס שטעלט זיך אַרויס, אַז לעווין האָט די לידער זיך אויסגעלערנט פֿון באַרדיטשעווערן און זיי פֿאָרגעזונגען פֿאַר הערש סגל אין טשערנאָוויץ. סגל האָט זיי אין גיכן אַרויסגעגעבן אין טשערנעוויץ. אויף דער רעקאָרדירונג זינגט לעווין באַרדיטשעווערס „עלע בעלע”.

נישט אַלע פֿון לעווינס שאַפֿונגען קען מען הערן אויף „וועמען וועסטו זינגען, וועמען?” און ס׳איז אַ שאָד וואָס מע האָט נישט אויך אַרײַנגענומען אַ דיסקאָגראַפֿיע פֿון די שוין רעקאָרדירטע לידער זײַנע. מײַן באַליבסטע קאָמפּאָזיציע, צו משה־לייב האַלפּערנס ליד „אַז דו וועסט באַצאָלן ברידער” (קאַפּיטל 11 אין האַלפּערנס פּאָעמע „די נאַכט”) איז נישט אַרויף אויף דער רעקאָרדירונג און איך וואָלט זייער געוואָלט הערן ווי דער שאַפֿער אַליין זינגט דאָס. הײַנט זינגט מען דאָס אין אַ מאָסיקן טעמפּאָ און ס׳איז געוואָרן גאַנץ פּאָפּולער, בפֿרט צווישן די פֿראַנצייזיש־ייִדישע זינגערס. אָבער מײַן מאַמע האָט דאָס געזונגען גאַנץ פּאַמעלעך — ס׳איז דאָך אַ שלאָפֿליד. בכלל, וואָלט דער עולם געדאַרפֿט וויסן וווּ צו הערן לעווינס לידער געזונגען פֿון אַנדערע קינסטלער.

עס קומט אַ גרויסער דאַנק לייבו לעווינס טאָכטער, די זינגערין רות לעווין. זי איז געווען דער טרײַב־כּוח פֿונעם קאָמפּאַקטל. צוזאַמען מיטן פּרעכטיקן באַנד לידער זײַנע וואָס זי האָט אַרויסגעגעבן, און אירע אייגענע רעקאָרדירונגען פֿון די לידער, וועט דאָס קאָמפּאַקטל „וועמען וועסטו זינגען, וועמען?” פֿאַרזיכערן, אַז לייבו לעווינס שאַפֿונגען וועלן ריכטיק אָפּגעשאַצט ווערן.

צו באַקומען נאָך אינפֿאָרמאַציע וועגן „וועמען וועסטו זינגען, וועמען?” גיב אַ קוועטש דאָ: //www.jewish-music.huji.ac.il/content/who-will-you-sing-leibu-levin-performs-yiddish.

צו זען אַ ווידעאָ וווּ לייבו לעווין זינגט דאָס קינדערליד „אונדזער דעכל איז צעבראָכן” פֿון זלמן ראָזענטאַל, גיט אַ קוועטש דאָ: