אין אָנדענק

הזכּרה פֿאַר אָנגעזעענער מעקסיקאַנער ייִדישיסטקע

Venerated Mexican Yiddishist, Commemorated

פֿון טאַמאַרע גליסאָן־פֿרײדבערג

דעם פֿאַרגאַנגענעם דינסטיק, דעם 12טן אַפּריל, האָבן אַן ערך 250 מענטשן זיך פֿאַרזאַמלט אין דער סינאַגאָגע „רמת שלום‟ (אין דער שטאָט מעקסיקע) מיט טרערן אין די אױגן. דאָס זײַנען געװען די געװעזענע תּלמידים, פֿרײַנד און משפּחה פֿון װעלע זאַבלודאָװסקי — אַ באַליבטע לערערקע און אַ כּלל־טוערין פֿון אונדזער מעקסיקאַנער קהילה. מיט איר טױט, דעם 25טן פֿעברואַר, האָט אונדזער ייִשובֿ פֿאַרלױרן אַ טײַערע ייִדישיסטקע.

אין אָנהײב פֿון דער צערעמאָניע האָט לעאָן װײַסער, דער ראָש פֿון דער אַשכּנזישער קהילה, דערציילט וועגן װעלעס טעטיקייטן אין דער קהילה, װוּ זי האָט געאַרבעט אין פֿאַרשידענע קאָמיטעטן. װעלעס פּלימעניק, װיקטאָר צפֿת, האָט איבערגעגעבן די וויכטיקע פּרטים פֿון איר לעבן און געלײענט אױף ייִדיש און שפּאַניש חיים־נחמן ביאַליקס ליד, „נאָכן טויט‟, וואָס װיקטאָרס פֿרױ האָט געפֿונען אָנגעשריבן מיט דער האַנט אין וועלעס דירה:

נאָך מײַן טױט באַװײנט מיך אָט אַזױ:
ס׳איז געװען אַ מענטש און ניטאָ אים מער,
פֿאַר דער צײַט איז ער, דער מענטש, געשטאָרבן,
און זײַן לעבנסליד אָפּגעהאַקט אין מיטן,
און װײ, ער האָט דאָך נאָך אַ ליד געהאַט,
און פֿאַרלױרן איז דאָס ליד אױף אײביק
פֿאַרלוירן אויף אייביק.

אויף אַ שעפֿערישן אופֿן האָט דער עולם געהאַט די געלעגנהײט צו הערן װעלעס מײנונגען װעגן פּעדאַגאָגישע און ייִדישע שפּראַך־ענינים דורך אַן אױסגעטראַכטן שמועס צװישן איר און דעם אַקטיאָר מאַנועל בלעכערמאַן, װעלעס אַ געװעזענער תּלמיד. מאַנועל האָט גערעדט צום עקראַן, װאָס האָט טראַנסמיטירט אַ טייל פֿון װעלעס אינטערװיוען.

כּלערלײ מענטשן האָבן אָנטײלגענומען אין דער צערעמאָניע, דערצײלנדיק זײערע זכרונות און פּערזענלעכע איבערלעבונגען מיט דער לערערקע. דרײַ יונגע לײַט האָבן טאַקע גערעדט אױף ייִדיש, װײַל אין זײערע אױגן איז דאָס דער בעסטער אופֿן איר אָפּצוגעבן כּבֿוד. צום סוף האָט „קול שלום‟, אַ קינדער־כאָר און -אָרקעסטער, מיטגעזונגען מיטן עולם אַ באַקאַנט ליד בײַ די מעקסיקאַנער ייִדן, „דאָס איז ייִדיש‟.

אין די לעצטע יאָרן פֿון איר לעבן איז וועלע געווען אַ לערערקע פֿון די תּלמידים, װאָס האָבן װײַטער געװאָלט זיך לערנען ייִדישע ליטעראַטור, צװישן זײ — טלי מאַרגאָליס. מיט אירע פּערפֿעקט־געפֿאַרבטע נעגל און ליפּן, האָט וועלע זײ געגעבן קלאַסן בײַ איר אין שטוב אין אַ שײנעם ליטװישן דיאַלעקט. װעלע — די אײביקע לערערקע.

װעלע ראַבינאָװיטש איז געבױרן געװאָרן אין ביאַליסטאָק אין 1923 אין אַ פֿרומער משפּחה, די ייִנגסטע פֿון 10. צוליב עקאָנאָמישע סיבות האָט דער טאַטע זיך איבערגעצױגן אין ניו־יאָרק אין 1929, און די משפּחה האָט זיך באַזעצט אין ברוקלין זעקס יאָר שפּעטער. װעלע האָט זיך געלערנט אין דער „טאָמאַס דזשעפֿערסאָן עפֿנטלעכער שול‟, און בײַ נאַכט — אין אַרבעטער רינג.

צוליב אַ ליבע האָט וועלע אין די 1940ער יאָרן זיך באַזעצט אין מעקסיקע: באַזוכנדיק איר שװעסטער האָט זי זיך באַקענט מיט שמואל זאַבלודאָװסקי, און זי האָט מיט אים חתונה געהאַט.

אין יענער צײַט האָבן אין מעקסיקע געװױנט טױזנטער ייִדיש־רעדערס. מע האָט פּובליקירט צענדליקער צײַטונגוען און זשורנאַלן; געדרוקט ביכער און אויפֿגעפֿירט טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען. די וועלטלעכע טאָגשול, וואָס מע האָט גערופֿן פּשוט „די ייִדישע שול‟, האָט זיך שטאַרקט באַשעפֿטיקט אינעם לערנען די ייִדישע שפּראַך און קולטור. דאָרטן האָט װעלע אָנגעהױבן איר קאַריערע װי אַ קינדער־גאָרטן לערערקע. זי האָט גאָר נישט געװוּסט װאָס פֿאַר אַ װיכטיקע ראָלע זי וועט אַמאָל שפּילן ווי אַ ייִדישער פּעדאַגאָג.

װען ס׳איז אױסגעבראָכן אין דער ייִדישער שול אַ מחלוקת און מע האָט אָפּגעזאָגט דעם דירעקטאָר אַבֿרהם גאָלאָמב, צוזאַמען מיט אַנדערע לערערס, האָט װעלע באַשלאָסן אויך צו רעזיגנירן. צוזאַמען מיט גאָלאָמב און אַנדערע בונדיסטן, לינקע ציוניסטן און אַנדערע ייִדישיסטן, האָט זי אין 1950 געגרינדעט „די נײַע ייִדישע שול‟ (שפּעטער די „י. ל. פּרץ־שול‟). דאָרט איז זי שוין פֿאַרבליבן מער װי 50 יאָר.

אין דער „נײַער שול‟ האָט װעלע מיטגעאַרבעט מיט װיכטיקע לערערס פֿון דער אַלטער הײם, װי דער געשיכטע־לערער יוסף ראָטענבערג (אַ באַקאַנטער לערער פֿון ציש״אָ), דער פּעדאַגאָגישער אינטעלעקטואַל אַבֿרהם גאָלאָמב און לײבל באַיאָן. אין 1978 איז װעלע געװאָרן די דירעקטאָרשע פֿון דער שול אױף 14 יאָר. זי איז אױך געװען אַ לערערקע אינעם לערער־סעמינאַר. װעלע האָט אינטענסיוו געאַרבעט װי אַ פּעדאַגאָג און צוגעגרײט מאַטעריאַלן פֿאַר די קינדער און תּלמידים פֿון דער גימנאַזיע. אין 1972 האָט די שול אַרױסגעגעבן איר בוך, „צען קינדער — אַ פֿאָרשטעלונג‟.

„ייִדיש איז אַלץ — און נאָך עפּעס,‟ פֿלעגט זאָגן װעלע און זי האָט אין דעם טאַקע געגלייבט ביז איר לעטצן אָטעם. זי האָט נישט נאָר געאַרבעט פֿאַר ייִדיש װי אַ לערערקע, נאָר אױך געװען די פּרעזידענטין פֿונעם „פּראָ־ייִדיש־קאָמיטעט‟, אַ גרינדער צוזאַמען מיט מימי בערגער פֿון „ייִדישע פּעניאַ‟ (אַ מעקסיקאַנער אַרטיסטישע פּראָגראַם), און אַ שרײַבערין אין ייִדישע זשורנאַלן. מע קען הערן איר טאַלאַנט װי אַ זינגערין אין איר קאָמפּאַקטל „עלף ייִדישע לידער‟. די יונגע ייִדישיסטין, טלי מאַרגאָליס, האָט אָנגעהױבן אַ פּראָיעקט צו זאַמלען די ייִדישע ירושה, װאָס װעלע האָט אונדז איבערגעלאָזט.

די מעקסיקאַנער ייִדישע גאַס האָט פֿאַרלױרן זײער אַ װיכטיק קול, אָבער װי אַרטוראָ קערבעל-שיין, אַ יונגער ייִדיש־אַקטיװיסט, האָט געזאָגט בײַם סוף פֿון דער צערעמאָניע, און טאַקע אויף ייִדיש: „מיר האָבן אַ קאָלעקטיװע פֿאַראַנטװאָרלעכקײט צו אַרבעטן, כּדי װעלעס איבערגעגעבנקײט זאָל דערגרײכן װײַטערע ברעגן אין די קומענדיקע דורות.‟