די שטאָט מיט פֿיר נעמען

The City With Four Names

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published May 06, 2016, issue of May 27, 2016.

אוקראַיִנע האָט, לכל־הפּחות, פֿיר פֿאַרשידענע געשיכטעס, װאָס װערן באַשטימט דורך דעם נאַציאָנאַלן קוקװינקל: אַן אוקראַיִנישע, אַ רוסישע, אַ פּױלישע און אַ ייִדישע.

די חילוקים צװישן זײ זײַנען באַזונדערס בולט װען עס קומט צו דער שטאָט לעמבערג. שױן דער נאָמען אַלײן, מיט װעלכן מען רופֿט די דאָזיקע אַלטע שטאָט, באַשטימט די פּאָזיציע לגבי איר געשיכטע. די אוקראַיִנער רופֿן זי לװיװ; אױף רוסיש הײסט זי לװאָװ; אױף פּױליש — לװוּװ, און אױף דײַטשיש און ייִדיש — לעמבערג. עס איז ניט מעגלעך צו געפֿינען אַן „אָביעקטיװן‟ שטאַנדפּונקט צו לעמבערגס געשיכטע, װײַל אַלע מקורים טראָגן אַ פֿאָר־איבערצײַגונג לטובֿת דער אָדער יענער גרופּע פֿון לעמבערגס אַמאָליקע אָדער איצטיקע תּושבֿים.

דער אַמעריקאַנער היסטאָריקער טאַריק סיריל אַמאַר באַהאַנדלט די סתּירותדיקע געשיכטע פֿון לעמבערג פֿונעם הײַנטיקן, פּאָסט־סאָװעטישן שטאַנדפּונקט. אין משך פֿון עטלעכע יאָרהונדערטער איז לעמבערג געװען אַ הײם פֿאַר פּאָליאַקן, אוקראַיִנער, ייִדן, אַרמענער און אַנדערע עדות. אָבער הײַנט איז לװיװ די סאַמע אוקראַיִנישע צװישן די גרױסע שטעט פֿונעם לאַנד. אַמאַר רעקאָנסטרויִרט די טראַגישע און דראַמאַטישע געשעענישן, װאָס האָבן דערפֿירט צו אַזאַ מצבֿ. דאָס צענטראַלע אָרט אין זײַן געשיכטע פֿאַרנעמען די צען יאָר צװישן 1939 און 1949, װאָס האָבן אין גאַנצן געענדערט דאָס פּנים פֿון לעמבערג.

גלײַך נאָך דעם װי די רױטע אַרמײ איז אַרײַן אין פּױלישן לװוּװ אין סעפּטעמבער 1939, האָבן די סאָװעטן גענומען ענדערן דעם סאָציאַלן באַשטאַנד פֿון דער שטאָט. אין פֿיר דעפּאָרטאַציעס צװישן 1939 און 1941 האָבן זײ אַרױסגעשיקט קײן סיביר און װײַטן צפֿון צענדליקער טױזנט „ניט־געװוּנטשענע עלעמענטן‟, אַזעלכע װי אײגנטימער פֿון געשעפֿטן, פּױלישע באַאַמטע און אָפֿיצירן, גלחים און די פּױלישע אינטעליגענטן. דאָס רובֿ פֿון די קרבנות זײַנען געװען פּאָליאַקן, אָבער אין פּראָצענטן צו זײער אָנטײל אין דער באַפֿעלקערונג איז די צאָל ייִדן געװען העכער. די ביטערע איראָניע איז אין דעם, װאָס דװקא די דעפּאָרטירטע ייִדן האָבן געהאַט אַ בעסערן שאַנס צו פֿאַרבלײַבן לעבעדיק בעת דער מלחמה, כאָטש כּמעט אַ העלפֿט פֿון זײ זײַנען אומגעקומען איבער עבֿודת־פּרח, אוממענטשלעכע לעבנס־באַדינגונגען און קראַנקײטן.

די סאָװעטן האָבן באַלד אַראָפּגעבראַכט נײַע קאָמוניסטישע קאַדרען פֿון די מיזרחדיקע געגנטן פֿון אוקראַיִנע, װאָס זײַנען געװען אונטער זײער שליטה זינט 1920. עס בלײַבט אָבער ניט אין גאַנצן קלאָר, װאָס פֿאַר אַ פּלאַן האָט די סאָװעטישע מאַכט דעמאָלט געהאַט פֿאַר די נײַע „באַפֿרײַטע‟ שטחים פֿון מערבֿ־אוקראַיִנע און װײַסרוסלאַנד. װען זײ זײַנען אַװעק אין 1941, האָבן די סאָװעטן איבערגעלאָזט נאָך זיך אַ שרעקלעכן עזבֿון. פֿאַרן פֿאַרלאָזן די שטאָט האָט די סאָװעטישע געהײם־פּאָליצײ דערשאָסן אַלע געפֿאַנגענע, װאָס זײ האָבן געהאַט צוגעגרײט פֿאַר אַ נײַער דעפּאָרטאַציע.

דאָס סאָװעטישע אַכזריות האָט געגעבן די דײַטשן אַ תּירוץ פֿאַר אָנהעצן די אוקראַיִנער קעגן די ייִדן. די אָנפֿירער פֿון די אוקראַיִנישע נאַציאָנאַליסטן האָבן אויסגענוצט די דאָזיקע געלעגנהײט, כּדי אַרױסצוװײַזן זײער געטרײַשאַפֿט צו די נײַע בעלי־הבתּים. זײ האָבן זיך געריכט, אַז די דײַטשן װעלן זײ דערלױבן צו שאַפֿן אַן אײגענע מדינה אונטער דעם דײַטשישן פּראָטעקטאָראַט. אָבער די דײַטשן האָבן געהאַט אַנדערע פּלענער. די היסטאָריקער אַמפּערן זיך עד־היום, װי װײַט זײַנען די אָנפֿירער פֿון אוקראַיִנישע נאַציאָנאַליסטן געװען אַקטיװ פֿאַרטאָן אינעם בלוטיקן פּאָגראָם, אָבער עס איז ניט קײן ספֿק, אַז זײ האָבן אים געשטיצט, װײַל לכתּחילה האָבן זיך די דײַטשן אַפֿילו ניט אַרײַנגעמישט.

סוף־כּל־סוף, האָבן די דײַטשן צונױפֿגעטריבן אַלע לעמבערגער ייִדן אינעם געטאָ און האָבן זיך מעטאָדיש גענומען זיי אומצוברענגען. אַמאַר רעקאָנסטרויִרט, אױפֿן סמך פֿון אַרכיװאַלע דאָקומענטן און זכרונות, דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן אין דער אָקופּירטער שטאָט צװישן די יאָרן 1941 און 1944. ער באַטאָנט ספּעציעל, װי די קריסטלעכע באַפֿעלקערונג און די דײַטשישע אַדמיניסטראַציע האָבן געראַבעװעט ייִדיש האָב־און־גוטס. די קאָרופּציע איז געװען אַזױ שטאַרק, אַז די בערלינער מאַכט האָט זיך געהאַלטן פֿאַר נײטיק זיך אַרײַנצומישן. אונטער דער דײַטשישער אָקופּאַציע האָבן אוקראַיִנער און פּאָליאַקן װײַטער געפֿירט זײער מלחמה פֿאַר דער שטאָט. זײער קאַמף איז געװאָרן אַלץ מער בלוטיק צום סוף פֿון דער אָקופּאַציע. די שטאָט איז באַפֿרײַט געװאָרן דורך די חיילות פֿון דער פּױלישער „הײם־אַרמײ‟, אָבער באַלד איז זי װידער אַרײַן אין די הענט פֿון די סאָװעטן.

די סאָװעטישע פּאָליטיק נאָך דער מלחמה איז געװען אַנדערש אײדער פֿאַר 1941. דער סאָװעטן־פֿאַרבאַנד האָט געשלאָסן אַן אָפּמאַך מיט פּױלן װעגן אַ „באַפֿעלקערונג־אױסטױש‟. פֿון דער סאָװעטישער אוקראַיִנע האָט מען דעפּאָרטירט כּמעט אַלע פּאָליאַקן קײן פּױלן, בעת די פּױלישע מאַכט האָט אַרױסגעשיקט אוקראַיִנער פֿון פּױלן לעבֿר דער סאָװעטישער גרענעץ. די װיכטיקסטע פּאָזיציעס אין לעמבערג האָבן װידער פֿאַרנומען די געטרײַע קאָמוניסטישע קאַדרען פֿון מיזרח־אוקראַיִנע. אַזױ אַרום האָט זיך געשאַפֿן אַ נײַער קאָנפֿליקט, דאָס מאָל צװישן די אָרטיקע און די נײַ־געקומענע אוקראַיִנער.

צװישן די נײַע תּושבֿים זײַנען אױך געװען אַ צאָל ייִדן, װאָס האָבן איבערגעלעבט די מלחמה אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. זײ האָבן געשאַפֿן אַן אַקטיװע קהילה, װאָס האָט גערײצט די קאָמוניסטישע מאַכט. אַמאַר באַשרײַבט פּרטימדיק די דראַמאַטישע געשיכטע פֿון דעם, װי די אָרטיקע מאַכט האָט פֿאַרמאַכט די שיל בעת דער אַנטיסעמיטישער קאַמפּאַניע אין 1962. דעמאָלט האָט די קאָמוניסטישע מאַכט מחיה־מתים געװען די אוראַלטע אַנטיסעמיטישע סטערעאָטיפּן פֿון ייִדן װי „ספּעקולאַנטן‟ און „געשעפֿטס־מאַכער‟. אַזױ אַרום איז די שטאָט לעמבערג אַרײַן אין דער נײַער תּקופֿה מיט אַ שװערער ירושה פֿון רדיפֿות און געװאַלט.