מיר לעבן שוין לאַנג נישט אין שטעטל

We're Not In the Shtetl Anymore

Mayer Kirshenblatt

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

Published June 26, 2016, issue of June 25, 2016.

אַחוץ די ייִדן, וואָס וווינען אין די חסידישע ניו־יאָרקער שטעטלעך קרית־יואל און ניו־סקווער, אָדער אין מאה־שערים, ירושלים, ווייסן ווייניק ייִדיש־רעדער הײַנט דעם טעם פֿון זיך אויסלעבן אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה.

ווען איך בין געווען אַ קליין קינד אין ברוקלין אין די אָנהייב 1960ער יאָרן, האָט דער טאַטע אויסגעזוכט דווקא די ייִדיש־רעדנדיקע הענדלער און בעלי־מלאכה — ערשטנס, צו גיבן זיי אַ ביסל פּרנסה, און צווייטנס, כּדי אַרײַנצוכאַפּן אַ ייִדיש וואָרט. ס׳דערמאָנט זיך מיר אַ שוסטער אויף פּענסילווייניע עוועניו, וואָס האָט געהייסן גלעזל (מיט „שוסטער‟ מיין איך נישט אַ מענטש וואָס מאַכט שיך, נאָר איינער וואָס פֿאַרריכט זיי). איין בילד שטייט מיר נאָך פֿאַר די אויגן: די מאַמע ווײַזט דעם שוסטער אַ פּאָר אויסגעטראָגענע שיך און פֿרעגט, אויף ייִדיש, צי ער קען זיי פֿאַרריכטן, און ער ענטפֿערט אויף אירע שאלות, נאַשנדיק פֿון אַ געבאַקענעם קאַרטאָפֿל, וואָס ער האַלט אין זײַנע הענט.

מיר האָט עס אַלץ אויסגעזען אויסטערליש: ווער עסט דען אַ קאַרטאָפֿל, שטייענדיקערהייט, אָן אַ טעלער מיט גאָפּל־מעסער? ערשט מיט יאָרן שפּעטער האָב איך זיך דערוווּסט, אַז סײַ אין די גאַסן אין פֿאַר־מלחמהדיקן פּוילן, סײַ אויפֿן „איסט סײַד‟ אין מאַנהעטן ביז אין די 1940ער, האָבן פּעדלערס פֿאַרקויפֿט הייסע געקאָכטע קאַרטאָפֿל צו די פֿאַרבײַגייער, און מע האָט עס טאַקע געגעסן, גייענדיק אויף דער גאַס. די גאַנצע סצענע — ווי אַ ייִדיש־רעדנדיקער שוסטער עסט אַ קאַרטאָפֿל מיט די הענט — איז געווען איינע פֿון מײַנע זעלטענע עקסקורסיעס דורך אַ מין „צײַטמאַשין‟, וואָס האָט מיך, כאָטש אויף פֿינף מינוט, צוריקגעשיקט צו אַן אַמאָליקער צײַט און אָרט אין מיזרח־אייראָפּע, ווען מיליאָנען ייִדן האָבן זיך אויסגעלעבט טאָג־אײַן טאָג־אויס אין זייער באַשיידן ייִדיש־רעדנדיק וועלטעלע.

די פֿון אונדז וואָס בענקען עד־היום נאָך אַ ייִדיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה קענען טאַקע פֿאַרברענגען זעקס טעג אויף אַן אָרגאַניזירטער אונטערנעמונג ווי די „ייִדיש־וואָך‟ פֿון „יוגנטרוף‟ — אָבער וואָס טוט מען אַ גאַנץ יאָר, ווען מע לעבט אין אַן ענגליש־רעדנדיקער (אָדער פֿראַנצייזיש־, שפּאַניש־, העברעיִש־רעדנדיקער, אאַז”וו) געזעלשאַפֿט? טוט מען דאָס בעסטע וואָס מע קען: פֿאָרנדיק אין דער באַן לייענט מען אַ ביכל אָדער זשורנאַל אויף ייִדיש. מע באַזוכט ייִדיש־רעדנדיקע אַלטע לײַט אין אַן אָרטיקן מושבֿ־זקנים. מע קוקט אויף אַלטע ייִדישע פֿילמען.

ס׳איז אויך פֿאַראַן נאָך אַ מיטל אַרײַנצוברענגען אַ ייִדיש וואָרט אין שטוב: זיך אײַנצושאַפֿן אַ געראָטן ייִדיש ווערטערבוך. במשך פֿון די לעצטע 20 יאָר זענען, צום גליק, פּובליקירט געוואָרן עטלעכע אויסגעצייכנטע ווערטערביכער. צווישן זיי: דאָס „ייִדיש־פֿראַנצײזישע װערטערבוך‟ פֿון יצחק ניבאָרסקי און בערל װײַסבראָט; דאָס „ווערטערבוך פון לשון קודש־שטאַמיקע ווערטער אין ייִדיש‟ פֿון ניבאָרסקי און שמעון נויבערג; דאָס „אַרומנעמיק ייִדיש־ענגליש ווערטערבוך‟ פֿון שלום ביינפֿעלד און חיים באָכנער, און איצט — דאָס „אַרומנעמיק ענגליש־ייִדיש ווערטערבוך‟, רעדאַקטירט פֿון גיטל שעכטער־ווישוואַנאַט, ד״ר הערשל גלעזער און ד״ר חווה לאַפּין.

ווי לייזער בורקאָ גיט איבער אין דעם איצטיקן נומער פֿונעם „פֿאָרווערטס‟, זעצט דאָס ווערטערבוך איבער באַקאַנטע ענגלישע אויסדרוקן אויף אַן עכטן ייִדישן אופֿן. ווי זאָגט מען, למשל, I got my money’s worth? „ס׳איז מיר געווען ווערט דאָס גאַנצע געלט‟. It’s only a matter of time? „אויב נישט הײַנט איז מאָרגן‟. אָן דעם ווערטערבוך וואָלט מען זיכער פֿאַרלוירן די פּרעכטיקע ייִדישע אידיאָמען אויף אייביק.

דאָס „אַרומנעמיק ענגליש־ייִדיש ווערטערבוך‟ האָט אָבער נאָך אַ ציל: באַקענען דעם הײַנטיקן ייִדיש־רעדנדיקן עולם מיט נײַע ווערטער פֿאַר די מאָדערנע באַגריפֿן און אַפּאַראַטן וואָס מיר ניצן טאָג־טעגלעך אויף ענגליש, ווי, למשל, „צוגעווויניק‟ פֿאַר habit-forming אָדער „הילקע־פּילקע‟ פֿאַר softball. אַ טייל מענטשן טענהן, אַז אָט די נעאָלאָגיזמען [נײַ־געשאַפֿענע ווערטער] קלינגען געקינצלט און נישט נאַטירלעך. נו, אַוודאי ווען ס׳וואָלטן הײַנט נאָך עקזיסטירט טויזנטער ייִדיש־רעדנדיקע שטעטלעך, וואָלט דאָס פֿאָלק אַליין געקאָנט אַנטוויקלען ייִדישע ווערטער פֿאַר די זאַכן. יענע וועלט איז אָבער שוין לאַנג נישטאָ, און דערפֿאַר מוזן די שפּראַכקענער אַליין, בלית־ברירה, אָפֿט מאָל שאַפֿן די ווערטער.

וויפֿל מאָל האָב איך שוין געהערט ווי מע זאָגט וועגן אַ געוויסן נעאָלאָגיזם: „מײַן באָבע האָט אַזאַ וואָרט קיין מאָל נישט געניצט.‟ אַוודאי נישט, ווײַל מיט יאָרן צוריק האָבן די באַגריפֿן און אַפּאַראַטן נישט עקזיסטירט. אין די אַמאָליקע ייִדישע שטעטלעך האָט אַ ייִד, למשל, זיך אויפֿגעוועקט צום דאַווענען, אַ דאַנק דעם שיל־קלאַפּער וואָס האָט געקלאַפּט אויפֿן לאָדן פֿון זײַן פֿענצטער; הײַנט וועקט זיך דער ייִד אויף אַ דאַנק דעם אַלאַרם אין זײַן סמאַרטפֿאָן.

איך געדענק ווען איך האָב, אין די אָנהייב 1990ער, צום ערשטן מאָל געהערט די פֿראַזע electronic mail (שפּעטער פֿאַרקירצט אויף email), און אין גיכן נאָך דעם האָט עמעצער צוגעטראַכט אַ ייִדיש וואָרט דערפֿאַר: „בליצפּאָסט‟. לכתּחילה האָבן מענטשן געלאַכט ווען זיי האָבן דערהערט דעם נעאָלאָגיזם, אָבער מע האָט עס פֿאָרט אָנגעהויבן ניצן ווײַל מ׳האָט געדאַרפֿט אַ וואָרט דערפֿאַר, און דאָס וואָרט „בליצפּאָסט‟ האָט אַ געוויסן חן.

און אַזוי דאַרף זײַן. כּדי אַ שפּראַך זאָל בלײַבן לעבן, מוז זי כּסדר צוגעבן נײַע ווערטער און אויסדרוקן, וואָס שפּיגלען אָפּ דעם שטענדיק טוישנדיקן לעבן־שטייגער פֿון די באַניצער.

דערפֿאַר פֿאַרשטיי איך טאַקע נישט די טענות פֿון דער אַנטי־נעאָלאָגיזם גוואַרדיע. ס׳האַלטן דאָך אין איין צוקומען נײַע ווערטער אין דער לאַנדשפּראַך, און קיינער באַקלאָגט זיך נישט וועגן דעם. מיט וואָס איז ייִדיש ווייניקער חשובֿ? זאָלן מיר פּשוט אַרײַננעמען די אַלע ענגלישע ווערטער אין ייִדיש? מיט אַנדערע ווערטער — פֿאַרפֿלייצן דאָס ייִדישע לשון מיט ענגליש? אויב יאָ, איז נישט קיין ספֿק, אַז אין עטלעכע דורות אַרום וועט די ייִדישע שפּראַך אונטערגיין — אַפֿילו בײַ די חסידים.