אַ גרופּע ישׂראלדיקע אַרכעאָלאָגן האָבן אין אַ הייל אינעם גליל אַנטדעקט דאָס קבֿר פֿון אַ שאַמאַנקע פֿון 12,000 יאָר צוריק.
די שאַמאַנקע איז קענטיק געווען אַ וויכטיקער פּאַרשוין, 45 יאָר אַלט — גאָר אַן אַלטע אין יענער תּקופֿה. דאָס אָרט איז אַזוי גוט קאָנסערווירט, אַז אויפֿן סמך פֿון זייערע געפֿינסן קענען די אַרכעאָלאָגן טיילווײַז רעקאָנסטרויִרן די קבֿורה־צערעמאָניע פֿון די פֿאַרצײַטישע מענטשן, וואָס האָבן זי באַגראָבן.
מיט 12,000 יאָר צוריק האָט מען אין ארץ־ישׂראל געהאַלטן בײַם סוף פֿון דער אַזוי־גערופֿענער „נאַטופֿישער‟ תּקופֿה, ווען מען איז ביסלעכווײַז אַריבער פֿון דער פֿריִערדיקער „יעגער־זאַמלער‟־קולטור צו דער מער מאָדערנער אַגריקולטור. די „נאַטופֿישע‟ מענטשן זײַנען, צום טייל, געבליבן יעגער־זאַמלער אָבער זיי האָבן אויך אָנגעהויבן צו קולטיווירן תּבֿואה און באַקן ברויט. זיי האָבן אויפֿגעהערט צו וואַנדערן ווי נאָמאַדן און האָבן זיך באַזעצט אין שטענדיקע ייִשובֿים.
עס קען זײַן, אַז די ערשטע שטעט אין דער געשיכטע זײַנען אויפֿגעקומען דווקא אין ארץ־ישׂראל: די ביבלישע שטאָט יריחו, למשל, וואָס געהערט הײַנט צו די פּאַלעסטינער טעריטאָריעס, ציט זיך פֿון אַן ערך 11,500 יאָר צוריק און האָט דעם סאַמע ערשטן שטאָטמויער — 1.8 מעטער דיק און 3.6 מעטער די הייך. די „נאַטופֿיער‟ זײַנען אויך געווען פֿון די ערשטע מענטשן מיט שטוביקע הינט. אויף אַ צווייט אָרט האָט מען געפֿונען אַ קבֿר פֿון 14,000 יאָר צוריק, וווּ מע האָט באַגראָבן אַן עלטערן מענטשן צוזאַמען מיט אַ הינטעלע פֿון 5-4 חדשים.
מיר ווייסן זייער ווייניק וועגן דער גײַסטיקער קולטור פֿון די פֿאַרצײַטישע מענטשן, ווײַל ביז מיט אַן ערך 5,200 יאָר צוריק האָט מען נאָך גאָרנישט פֿאַרשריבן. (שרײַבן ווערטער, הייסט עס; ציפֿערן האָט מען אָנגעהויבן שרײַבן היפּש פֿריִער — מיט ליימענע מינצלעך שוין מיט 10,000 יאָר צוריק.) דעריבער זײַנען די אַלטע קבֿרים אַן אוצר פֿאַר אונדזערע אַרכעאָלאָגן, ווײַל מע קען פֿון זיי זיך עפּעס אָפּלערנען וועגן די פֿאַרצײַטישע גלייבענישן.
אין דעם דאָזיקן הייל אינעם גליל (דאָס אָרט הייסט חילזון תּחתּית) האָט מען באַגראָבן, צום ווייניקסטן, 28 מתים — מסתּמא לכּבֿוד דער דאָזיקער שאַמאַנקע, וואָס מע האָט זי דאָ די ערשטע צו קבֿורה געבראַכט. דורך אַ גרינטלעכער אויספֿאָרשונג (איבער דרײַ יאָר!) פֿון בלויז די אייבערשטע 50 צענטימעטער ערד אין דעם הייל, האָט מען אַזוי רעקאָנסטרויִרט איר קבֿורה־צערעמאָניע:
צו ערשט, האָט מען אויסגעגראָבן אַ סימעטרישע אָוואַלע לאָך, וואָס מע האָט די ווענט פֿון דער לאָך אויסגעטינקעוועט מיט ליים און מיט שטיינערנע טאָוולען. דערנאָך האָט מען אַראָפּגעבראַכט גרויסע שטיינער, און צווישן זיי — שילדקראָט־פּאַנצערס, מושלען, שטיקלעך אָקער (ochra), אַ טויטן הירש, און אַ שיסל פֿון באַזאַלט, וואָס מע האָט זי ספּעציעל צעבראָכן לכּבֿוד דער קבֿורה. דריטנס, האָט מען אָנגעפֿילט דאָס קבֿר מיט די ביינער פֿון געגעסענע חיות און מיט מכשירים געמאַכט פֿון פֿײַערשטיין. פֿערטנס, האָט מען די שאַמאַנקע אַליין באַגראָגן, צוזאַמען מיט נאָך ביינער פֿון חיות, אַרײַנגערעכנט דעם בעקן (pelvis) פֿון אַ לעמפּערט. לעבן איר רעכטער האַנט האָט מען אַוועקגעלייגט אַ חזירישן פֿוס, צוויי מאַרדער־שאַרבנס (מאַרדער איז אַ מין טכויר), דעם וויידל־ביין פֿון אַ קו, און דעם פֿוס פֿון אַ גרויסן מענטש. די גרייס פֿון יענעם פֿוס וואַרפֿט זיך אין די אויגן, ווײַל די שאַמאַנקע אַליין איז געווען גאָר אַ קליינע, כּמעט אַ קאַרליק, און האָט געליטן פֿון פֿאַרשיידענע קרענק, וואָס האָבן געמאַכט, אַז זי זאָל אויסזען גאָר מאָדנע.
דערנאָך האָט מען אַרײַנגעלייגט נאָך ביינער פֿון הירשן און שילדקראָט־פּאַנצערס (סך־הכּל 86). צו לעצט, האָט מען אַרויפֿגעלייגט פֿון אויבן אַ גרויסן דרײַעקיקן שטיין און — שוין! באַגראָבן ווי עס פּאַסט פֿאַר אַ שאַמאַנקע.
The Yiddish Daily Forward welcomes reader comments in order to promote thoughtful discussion on issues of importance to the Jewish community. In the interest of maintaining a civil forum, The Yiddish Daily Forwardrequires that all commenters be appropriately respectful toward our writers, other commenters and the subjects of the articles. Vigorous debate and reasoned critique are welcome; name-calling and personal invective are not. While we generally do not seek to edit or actively moderate comments, our spam filter prevents most links and certain key words from being posted and The Yiddish Daily Forward reserves the right to remove comments for any reason.