געשיכטע

פּאָמפּייע־אויסשטעלונג אין מאָנטרעאָל

Pompeii Exhibit in Montreal

פֿון יואל מאַטוועיעוו

(די 2 טע זײַט פֿון 2)

לכל־הפּחות איינער פֿון די פּאָמפּייער גלאַדיאַטאָרס איז אויך געווען אַ ייִד, וועלכער האָט געטראָגן אַ העלם באַצירט מיט אַ פּאַלמע־בוים, אַ סימן פֿון זײַן ייִדישקייט. עס קאָן זײַן, אַז דער קעמפֿער איז פֿאַרכאַפּט געוואָרן בעת דעם ייִדישן אויפֿשטאַנד קעגן די רוימער אינעם יאָר 70, און איז פֿאַראורטיילט געוואָרן צו שלאָגן זיך אויף די אַרענעס.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די אָרטיקע ייִדן, אַרײַנגערעכנט די דערמאָנטע זונה און דעם גלאַדיאַטאָר, האָבן אָפֿענערהייט שטאָלצירט מיט זייער אמונה. בעצם, איז פּאָמפּייע געווען אַ טאָלעראַנטע שטאָט, וווּ די תּושבֿים, פֿאַרנומען מיט זייערע פּראַגמאַטישע עסקים און פֿאַרגעניגנס, האָבן געהאַט דרך־ארץ פֿאַר כּלערליי מינים מענטשן, וואָס שייך זייער אָפּשטאַם. אין דער אַכזריותדיקער רוימישער סיסטעם איז אָבער אַ שקלאַף געבליבן אַ שקלאַף, און בעת די בלוטיקע צירק־שפּילערײַען האָבן די צוקוקער געמעגט פֿאַרמישפּטן דעם פֿאַרשפּילטן שלעגער „אויף טשיקאַוועס‟ צום טויט.

אין 2003 האָבן קאַרלאָ און איסידאָראָ קאַן־דזשאָרדאַנאָ אַרויסגעגעבן אויף איטאַליעניש אַ בוך וועגן דעם ייִדישן לעבן און פּאָמפּייע און די אַרומיקע שטעט, וואָס זענען אויך צעשטערט געוואָרן בעת דעם וווּלקאַן־אויסבראָך. דערווײַל בלײַבט אָבער ווייניק אויסגעפֿאָרשט אַן אַנדער טעמע: ווי אַזוי האָבן די ייִדן אינעם 1טן יאָרהונדערט און אין די שפּעטערדיקע תּקופֿות רעאַגירט אויף דער פּאָמפּייער וווּלקאַן־טראַגעדיע?

למשל, איינער אַ ייִד האָט איבערגעלאָזט אין פּאָמפּייע אַ גראַפֿיטי מיט די ווערטער „סדום און עמורה‟. די דערמאָנטע פֿראַזע אין „צמח דוד‟ שטאַמט פֿונעם תּנ״ך; דער אייבערשטער האָט געזאָגט דעם נבֿיא יונה, אַז ער וועט נישט צעשטערן נינווה, וווּ עס וווינען „אָדם.. ובהמה רבה‟. גאַנז איז אָבער קלאָר מרמז אין זײַן ספֿר אויף אַ געטלעכער שטראָף פֿון פּאָמפּייע.

אַ טייל רוימישע מחברים האָבן אויפֿגענומען די פּאָמפּייער קאַטאַסטראָפֿע ווי אַן אַפּאָקאַליפּטיש געשעעניש. די קאַטאַסטראָפֿע איז אויסגעבראָכן גלײַך אויפֿן צווייטן טאָג נאָכן דער חגא, ווען די געצנדינער האָט זיך געבוקט צו וווּלקאַן, זייער גאָט פֿון פֿײַער און וווּלקאַנען. דער באַרג האָט זיך אויפֿגעריסן נישט לאַנג נאָך תּישעה־באָבֿ; דעם 24סטן אויגוסט אינעם יאָר 79, מיט 9 יאָר נאָכן חורבן־בית־המיקדש.

אינעם פֿערטן בוך פֿונעם גריכיש־ייִדישן אַפּאָקריף „חזון הסבֿילות‟ ווערט די פּאָמפּייער קאַטאַסטראָפֿע בפֿירוש באַטראַכט ווי אַן עונש פֿאַרן פֿאַרברענען דעם בית־המיקדש. דערצו, האָט די צעשטערטע שטאָט געטראָגן דעם נאָמען פֿונעם רוימישן פֿירער פּאָמפּיי, וועלכער האָט מבֿטל געווען דאָס מלכות־חשמונאָים און פֿאַרוואַנדלט ארץ־ישׂראל אין אַ רוימישן אונטערטאַן.

למעשׂה, ווי עס האָבן באַשטעטיקט די הײַנטיקע פֿאָרשער, זענען ס׳רובֿ פֿון די 20,000 פּאָמפּייער אײַנוווינער אַנטלאָפֿן באַצײַטנס פֿון דער שטאָט. בערך יעדער צענטער פֿון זיי איז אָבער, נעבעך, אומגעקומען בעת אַ פּלוצעמדיקן קלאַפּ פֿון טויטלעך־הויכער טעמפּעראַטור.

הגם וועזוּוויוס בלײַבט אַן אַקטיווער וווּלקאַן, קאָן מען הײַנט פֿאָרויסזאָגן די קומענדיקע מעגלעכע אויסבראָכן און עוואַקויִרן די געגנט, אַ דאַנק דער מאָדערנער וויסנשאַפֿט. די אַמעריקאַנער אַרמיי האָט מיט דערפֿאָלג געראַטעוועט די געגנט אין מאַרץ 1944. בײַם סוף פֿון דער אויסשטעלונג ווערט געוויזן אַ דאָקומענטאַלער פֿילם וועגן דעם לעצטן גרויסן וועזוּוויוס־אויסבראָך בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. צום באַדויערן, האָט אָבער דאָס פֿאַרגאַנגענע יאָרהונדערט געוויזן, אַז אַפֿילו אָן קיין וווּלקאַנען קאָנען די מענטשן פֿאַרטיליקן איינער דעם צווייטן ערגער, ווי וועלכע־ניט־איז נאַטירלעכע קאַטאַסטראָפֿע.