ידיעות פֿון וואַרשע

News From Warsaw

הערמאַן פֿינקע און זײַן בוך „איך זע די מענטשלעכקײט בײַ אַלע מענטשן”
הערמאַן פֿינקע און זײַן בוך „איך זע די מענטשלעכקײט בײַ אַלע מענטשן”

פֿון קאָבי ווײַצנער

Published July 12, 2016, issue of July 27, 2016.

די ידיעות פֿון וואַרשע ווי אויך ייִדישע נײַעס פֿון אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, קאָן מען הערן יעדן טאָג אין אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם „דער פֿאָרווערטס־קול‟.

בוך אַנטפּלעקט װי נאַצי האָט געראַטעװעט ייִדן און פּאָלאַקן פֿון די דײַטשן

ווען נישט ראָמאַן פּאָלאַנסקיס פֿילם „דער פּיאַניסט‟ װאָלטן נישט קיין סך מענטשן אויף דער וועלט זיך דערוווּסט וועגן וולאַדיסלאַוו שפּילמאַן, דער פּוילישער ייִדישער פּיאַניסט און וועגן ווילם האָזענפֿעלד, דער דײַטשער אָפֿיציר וואָס האָט אים געראַטעוועט. האָזענפֿעלד האָט געפֿאָלגט זיין געוויסן און נישט דעם באַפֿעל פון דער נאַצישער מלוכה און איר אַזוי גערופֿענער „ענד לייזונג פון דער ייִדן פֿראַגע‟, דהיינו די פֿאַרטיליקונג פֿון אַלע ייִדן אָן אויסנאַם.

פֿאַר וואָס ס׳זענען געווען אַזוי ווייניק דײַטשן ווי האָזענפֿלעד און מיט וואָס איז ער געווען אַנדערש, איז די טעמע פֿון אַ נײַ בוך מיטן טיטל ICH SEHE IMMER DEN MENSCHEN VOR MIR [איך זע די מענטשלעכקײט בײַ אַלע מענטשן].

דער טיטל איז אייגנטלעך אַ ציטאַט פֿון האָזענפֿעלד אַליין. אין די יונגע יאָרן אַ הייסער נאַצי, האָט ער משנה־אמונה געווען, זעענדיק די גרויליקע מעשׂים פֿונעם נאַצי־רעזשים אין פּוילן. די אוממענטשלעכקייט פֿון דער דײַטשישער מאַכט לגבי סלאַוון און נאָך מער, לגבי ייִדן, האָט אים טיף דערשיטערט. שרײַבנדיק צו זיין פֿרוי באַטאָנט ער, אַז ער איז אין גאַנצן אַנדערש — בײַ אים זענען אלע מענטשן גלײַך.

האָזענפעלד איז געווען א קאַטוילישער הומאַניסט. דער מחבר פֿונעם בוך, הערמאַן פֿינקע, געבוירן אין 1940, שטאַמט אויך פֿון אַ טיף קאַטוילישער משפּחה. אַגבֿ, ס’איז אפֿשר כּדאי צו באַמערקן אַז דאָס רובֿ זשורנאַליסטן קענען נישט קיין דײַטש און ווייסן נישט אַז V רעדט מען אַרויס אויף דײַטש ווי F; במילא הייסט ער נישט ווינקע נאָר פֿינקע.

וואָס האָט דאָס בוך מחדש געווען? קינד־און־קייט ווייסן, אַז האָזענפֿעלד האָט געראַטעוועט שפּילמאַנען. מען האָט אָבער ביז איצט נישט געוווּסט אַז האָזענפעלד האָט אויך געראַטעוועט אַן ערך זעכציק פּוילישע בירגער, ייִדן און קאַטאָליקן.

במשך פֿון פֿיר יאָר האָט פֿינקע זיך באַגעגנט מיט האָזענפֿעלדס זון און טאָכטער. ער האָט געלייענט די בריוו וואָס האָזענפעלד האָט געשיקט זײַן פֿרוי, און אויך זײַן טאָגבוך.

אין פּוילן האָט ער זיך באַגעגנט מיט ד״ר האַלינאַ שפּילמאַן, וולאַדיסלאַוו שפּילמאַנס אַלמנה, וואָס וווינט און אַרבעט ביזן הײַנטיקן טאָג, דאָ אין וואַרשע.

האָזענפֿעלד, וואָס איז שוין געווען אין די פֿערציקער בשעת דער מלחמה, האָט נישט געדינט אויפֿן פֿראָנט און אפֿשר דערפֿאַר האָט ער געזען מיט די אייגענע אויגן די אַכזריותדיקע דײַטשישע באַציִונג צו דער ציווילער פּוילישער באַפֿעלקערונג. פֿינקע ציטירט אָט די ווערטער פֿון האָזענפֿעלדס אַ בריוו צו זײַן פֿרוי אַן־מאַרי:

„מיר הערן שרעקלעכע געשרײען פֿון די פּוילישע הײַזער. אַ געמיש פֿון צאָרן און הילפֿלאָזיקײט. איך שעם זיך וואָס איך טראָג דעם מונדיר פֿון אַ פֿאַרברעכערישער אַרמיי. איך טרעף זיך מיט אַ סך סאָלדאַטן און אָפֿיצירן. איינער פון זיי האָט מיר געזאָגט: „איך שעם זיך וואָס איך בין אַ דײַטש‟.

דאָס איז נישט דאָס איינציקע בוך וואָס פֿינקע, אַ זשורנאַליסט פֿון באַרוף, האָט געשריבן וועגן דעם דריטן רײַך. זײַן בוך DAS KURZE LEBEN VON SOPHIE SCHOLL [דאָס קורצע לעבן פֿון סאָפֿי שאָל] פֿאַרנעמט זיך מיט דער יונגער דײַטשישער סטודענטקע סאָפֿי שאָל, וואָס איז געווען אַ מיטגליד פֿון דער אַנטי־נאַצישער באַוועגונג „די ווײַסע רויז‟.

די טעמע אין ביידע ביכער איז כּמעט אידענטיש — ווער עס זענען אַזוינס די מענטשן וואָס פֿאָלגן זייער אייגן געוויסן אַנשטאָט דער מערדערישער פּאָליטיק פֿון דער מלוכה.

אַגבֿ, האָזענפֿעלד איז באַערט געוואָרן פֿון פּוילן און ישׂראל אָבער די דײַטשישע מלוכה האָט נישט אָנערקענט זײַן מאָראַלישע העלדישקײט, אפֿשר דערפֿאַר ווײַל אַפֿילו די הײַנטיקע דײַטשן געפֿעלט נישט דער פֿאַקט וואָס אַ דײַטשישער אָפֿיציר האָט נישט געפֿאָלגט די באַפֿעלן פֿון זײַנע פֿירער.

ישׂראלדיקער סקולפּטאָר דני קאַראַװאַן װעט בויען דענקמאָל נאָך די פּוילישע ראַטירער פֿון ייִדן

„מיר קענען אַפֿילו נישט דעם פּראָיעקט, אָבער דער נאָמען דני קאַראַוואַן גאַראַנטירט אַז דער דענקמאָל וועט זײַן אויסערגעוויינלעך.‟ אַזוי זאָגט אַגניעשקאַ קלאָמב אין נאָמען פֿון דער שטאָט וואַרשע.

דער וועלט־באַרימטער ישׂראלדיקער סקולפּטאָר דאַרף שאַפֿן אויפֿן שטח לעבן דעם ייִדישן מוזיי „פּולין‟, אין מיטן וואַרשע, אַ דענקמאָל נאָך די ראַטירער און די געראַטעוועטע.

דער דענקמאָל איז אַן איניציאַטיוו פֿונעם אַמעריקאַנער פֿילאַנטראָפּ, זיגמונט ראָלאַט, וואָס פּוילישע חסידי־אומות־העולם האָבן געראַטעוועט בשעת דער צווייטער וועלט־מלחמה.

אין אַמעריקע איז קאַראַוואַן ווייניקער באַקאַנט ווי אין אייראָפּע. אָבער אַפֿילו אין אייראָפּע, וווּ זײַנע סקולפּטורן זענען יאָ באַקאַנט, פֿארשטייט מען נישט אין גאַנצן די כּוונה פֿונעם ישׂראלדיקן קינסטלער. די וואָס קענען נישט קיין עבֿרית ווייסן נישט, למשל, אַז KIKAR LEVANA מיינט דער ווײַסער סקווער; TSAFON מיינט צפֿון, און אַזוי ווײַטער.

די וואַרשעווער סקולפּטור האָט אָבער אַ גאַנץ קלאָרן טיטל אין פּויליש און במילא אין אַנדערע שפּראַכן אויך.

דאַרף מען נאָר וואַרטן ביז דער 86־יאָריקער קינסטלער וועט אונדז אַנטפּלעקן זײַן וויזיע.