קונסט און קולטור

אינעם קלעם פֿון דער פֿאַרגאַנגענהייט

In the Grip of the Past

פֿון באָריס סאַנדלער

שוין דער נאָמען אַליין פֿונעם קאַנאַדער־דײַטשישן פֿילם, „געדענקען‟ (Remember), ברענגט צום געדאַנק, אַז טעמאַטיש דאַרף עס זײַן פֿאַרבונדן מיט דער פֿאַרגאַנגענהייט. אויב עס גייט די רייד וועגן דער ייִדישער פֿאַרגאַנגענהייט, איז קיין צווייפֿל נישט, אַז מיינען מיינט עס דעם חורבן.

די חורבן־טעמע אין קינאָ איז איינע צווישן די פּאָפּולערסטע, אויב מע קאָן אַזוי זאָגן. נאָך דעם באַרימטן פֿילם פֿון סטיווען ספּילבערג, „שינדלערס ליסטע” איז אין דעם מאָדערנעם קינעמאָטאָגראַף געשען ממש אַ דורכרײַס פֿון פֿילמען וועגן און אַרום דער גרויסער טראַגעדיע פֿון אונדזער פֿאָלק. דער פֿילם־שטראָם האָט זיך צעגאָסן איבער דער גאַנצער וועלט; און אויפֿגערודערט דעם באַוווּסטזײַן פֿון פֿאַרשידענע פֿעלקער, וואָס האָבן בכלל ביז אַהער אַפֿילו נישט געהערט וועגן דעם באַרבאַרישן אומברענג אין די אָנהייב 1940ער יאָרן.

אין דעם זין האָט קינאָ געמאַכט אַ סך מער איידער דער שטראָם פֿון חורבן־ליטעראַטור; און אויב אין דער קינסטלערישער ליטעראַטור האָבן דאָמינירט די שרײַבער פֿונעם עלטערן דור, דאָס הייסט, דירעקטע אָדער אומדירעקטע עדות פֿונעם חורבן, האָבן אינעם קינעמאָטאָגראַף אַנטפּלעקט די טעמע סײַ פֿאַר זיך און סײַ פֿאַרן צושויער רעזשיסאָרן און סצענאַריסטן פֿונעם צווייטן דור, ווי סטיווען ספּילבערג, למשל.

די לעצטע יאָרן זעען מיר ווי קינעמאָטאָגראַפֿיסטן פֿונעם גאָר ייִנגערן דור, שוין די אייניקלעך פֿון די געראַטעוועטע, אָדער בכלל נישט קיין ייִדישע קינאָ־מײַסטערס ברענגען אַרויס נײַע פֿילמען אויף דער חורבן־טעמע, דערזען און פֿאַרטײַטשט אויף זייער אייגענעם אופֿן. און ווי עס טרעפֿט נישט זעלטן אין קונסט, בפֿרט מיט דורות שפּעטער, ווערט געשאַפֿן אַרום דעם חורבן־אמת אַ מיטאָס, וווּ דווקא דאָס אויסגעטראַכטע, צומאָל אַפֿילו, דאָס אַבסורדישע, ברענגט צום פֿאַרשטיין דעם אמת פֿון נעכטן שאַרפֿער און טיפֿער.

דעם פֿילם „געדענקען” האָבן געשאַפֿן צוויי יונגע מענטשן, דער רעזשיסאָר אַטאָם עגאָיאַן (Atom Egoyan) און דער סצענאַריסט בענדזשאַמין אַוּגוסט (Benjamin August). וואָס זשע האָט געבראַכט דעם רעזשיסאָר צו דעם סצענאַר, וווּ עס ווערט דערציילט וועגן צוויי אַלטע קראַנקע ייִדן, וועלכע האָבן באַשלאָסן זיך נוקם צו זײַן אינעם נאַצי־מערדער, וועלכער האָט אומגעבראַכט זייערע משפּחות אין אוישוויץ? געבוירן אין עגיפּטן אין 1960, אין אַן אַרמענישער משפּחה, איז פֿאַר עגאָיאַן די טעמע פֿון גענאָציד געוויס נישט פֿרעמד.

אין די 1950ער יאָרן, בפֿרט צווישן די ייִדישע שרײַבער אין אַמעריקע, איז אָנגעגאַנגען אַ שאַרפֿע פּאָלעמיק, צי ס’איז מעגלעך, אַז אַ שרײַבער, וואָס האָט נישט איבערגעלעבט דעם חורבן, זאָל שרײַבן אויף אָט דער טעמע. צי האָט ער אויף דעם רעכט?! די פֿראַגע איז געבליבן אַקטועל אויך הײַנט, בפֿרט אין דער קינאָ־אינסדוסטריע, וווּ בדרך־כּלל, ווערט דער גרויסער עקראַן פֿאַרפֿלייצט מיט טעכנאָלאָגישע עפֿעקטן, וואָס פֿאַרכאַפּן און פֿאַרבלענדן מיט זייער גלאַנץ און טראַסק; וווּ “Action” אַנטוויקלט זיך אַזוי גיך, אַז עס בלײַבט נישט קיין רגע צו טראַכטן. נאָך מער: דו דאַרפֿסט נישט טראַכטן — קוק און שלינג עס אַראָפּ, צוזאַמען מיטן „פּאָפּקאָרן”…

פּונקט פֿאַרקערט קומט פֿאָר אין „געדענקען”. דענקען און געדענקען טאָר מען נישט אין אײַלעניש און האַוועניש, בפֿרט, ווען עס גייט די רייד וועגן נעמען נקמה. בײַ די נײַנציק איז אַלט דער הויפּט־העלד, זאבֿ גוטמאַן (Cristopher Plummer), שוין כּמעט עובֿר־בטל, אַנטלויפֿט ער פֿונעם מושבֿ־זקנים און לאָזט זיך אין וועג אַרײַן צו געפֿינען דעם נאַצי־מערדער. ער פֿאָלגט די אינסטרוקציעס, וואָס ס’האָט אים גענוי אויפֿגעשריבן אויף פּאַפּיר זײַן פֿרײַנד מאַקס (Bruno Ganz), אַ געוועזענער יעגער נאָך די נאַצישע פֿאַרברעכערס בײַ סימאָן וויזענטאַל. לויט די דאָזיקע אינסטרוקציעס, קויפֿט גוטמאַן אַ רעוואָלווער, און פֿאָרט קיין קאַנאַדע. דאָרט, ווי ס’האָט אויסגעפֿאָרשט מאַקס, האָבן ביז לעצטנס געוווינט די פֿיר רודי קורלאַנדערס, וואָס איינער פֿון זיי איז דער אמתער נאַצי־מערדער פֿון אוישוויץ, אָטאָ וואַליש.

איך וועל, אַוודאי, נישט איבערדערציילן די ווײַטערדיקע פּאַסירונגען פֿון דעם שיינעם, נאָך גענוג שטאַרקן זקן, מיט אַן איידעלער נשמה און אַ גרויסער ליבע צו מוזיק (ער שפּילט אַליין פּיאַנע). אַגבֿ, די פֿאַמיליע, גוטמאַן, איז נישט קיין צופֿעליקע, עס מיינט דאָך „אַ גוטער מענטש”. זאבֿ גוטמאַן שנײַדט דורך מיט אַן אויטאָבוס די פּרעכטיקע קאַנאַדער פּייסאַזשן, וואָס דער רעזשיסאָר האָט אָרגאַניש אַרײַנגעבראַכט אין זײַן ווערק, ווי אַ מין נאַטירלעכן באַלאַנס פֿון רו און אייביקייט, קעגן דער אָנגעשטרענגטער זוכעניש פֿונעם אומגעבראַכטן נעכטן, פֿאַרבליבן ערגעץ ווײַט אין אייראָפּע.

שוין זשע פֿאַרבליבן נאָר אין דער געשיכטע פֿון דער „אַלטער היים” און אינעם אַמנעזירנדיקן זכּרון פֿונעם אונטערגייענדיקן דור שארית־הפּליטה? די מחברים פֿונעם פֿילם ווײַזן זייער בולט, אַז אויך אויף דער געבענטשטער קאַנאַדער ערד, וואָס די צווייטע וועלט־מלחמה האָט זי אויסגעמיטן, זײַנען אַרײַנגעבראַכט געוואָרן און זיך אײַנגעוואָרצלט יענע גיפֿטיקע שפּראָצלינגען פֿון מענטשנהאַס און אַנטיסעמיטיזם. מיר זעען עס אין דער געשטאַלט פֿון קורלאַנדערס זון. רודי קורלאַנדער אַליין אַ פֿאַרברענטער זאַמלער פֿון נאַצישער סימבאָליק (אויבנאָן אויף דער וואַנט פֿון זײַן צימער הענגט דער טײַערסטער חפֿץ פֿון דער קאָלעקציע — די נאַצישע פֿאָן, “וואָס האָט געפֿלאַטקערט איבער בערלין אין דער ׳קרישטאָלנאַכט׳”), איז געשטאָרבן, אָבער זײַן ליבע צום נאַצישן פֿאַטערלאַנד האָט ער פֿאַרפֿלאַנצט אינעם זון, אַ קאַנאַדער פּאָליציאַנט. אַפֿילו דער הונט, אַ טיפּישער דײַטשער שאָפֿהונט, רײַסט זיך נאָר צו צערײַסן דעם אומפֿאַרבעטענעם גאַסט, און ווען דער זון דערוויסט זיך, אַז זאבֿ גוטמאַן איז נישט זײַן טאַטנס אַלטער פֿרײַנד, נאָר אַ געוועזענער קאַצעטלער פֿון אוישוויץ, לאָזט ער אויף אים אָן זײַן טאַטנס הונט, ווי ס’וואָלט געוויסן געטאָן דער טאַטע אַליין.

דער עפּיזאָד אינעם הויז פֿון דעם פֿאַרשטאָרבענעם רודי קורלאַנדער איז בלי ספֿק די קולמינאַציע פֿונעם פֿילם — דער אָנזאָג פֿון די מחברים, אַז נישט נאָר יענע, וואָס האָבן געליטן מוזן געדענקען, נאָר קודם־כּל מיר, זייערע קינדער און אייניקלעך טאָרן זיך נישט נאָכגעבן דעם פֿאַרפֿירערישן מיין, אַז „אַזוינס וועט שוין מער קיין מאָל נישט געשען!”.

די שלוס־סצענע פֿונעם פֿילם „געדענקען”, ממש די לעצטע פֿינעף מינוט, קערן איבער דעם גאַנצן סוזשעט פֿונעם פֿילם. יאָ, זאבֿ גוטמאַן, געפֿינט סוף־כּל־סוף דעם ריכטיקן בלאָק־פֿיורער פֿון אוישוויץ, און פֿירט אויס דעם פּסק־דין, אָבער דער לעצטער שאָס זײַנער שטעלט נישט קיין פּונקט אין דער בלוטיקער געשיכטע פֿון נעכטן; ער ציט אונטער דעם אייביקן מאָראַלישן סך־הכּל: מע קען נישט פֿאַרבלײַבן אַן אומשולדיק שעפֿעלע אין אַ צײַט פֿון וועלפֿישע שחיטות.