געשיכטע, ליטעראַטור

די ייִדישע געשיכטע דורך די אױגן פֿון יתומים

Jewish History through the Eyes of Orphans

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

דער רוסישער בירגערקריג פֿון 1918־1920 האָט איבערגעלאָזט העכער װי 300,000 ייִדישע יתומים.

זײערע עלטערן זײַנען אומגעקומען אין פּאָגראָמען און שלאַכטן, װאָס זײַנען געװען באַזונדערס בלוטיק אין אוקראַיִנע. אין סאָװעט־רוסלאַנד האָט די מלוכה, מיט דער אַקטיװער באַטײליקינג פֿון ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, אָרגאַניזירט פֿאַר זײ צענדליקער קינדער־קאָלאָניעס. די סאַמע באַקאַנטע קינדער־קאָלאָניע פֿאַר ייִדישע יתומים איז געװען אין מאַלאַכאָװקע לעבן מאָסקװע. צװישן די לערער זײַנען דאָרט געװען אַזעלכע באַרימטע פֿיגורן װי דער קינסטלער מאַרק שאַגאַל און דער שרײַבער דער נסתּר.

װײניקער באַקאַנט איז די ייִדישע קינדערהײם אין לענינגראַד, װאָס האָט זיך געפֿונען אין דער געבײַדע פֿונעם אַמאָליקן ייִדישן מושבֿ־זקנים אױפֿן װעסיליעװסקי אינדזל. דער דירעקטאָר פֿון אָט דעם אַנשטאַלט איז געװען זינאָװי (זוסמאַן) קיסעלהאָף, װאָס האָט זיך קונה־שם געװען פֿאַר דער רעװאָלוציע מיט זײַנע פֿאָרשונגען פֿון דער ייִדישער מוזיק.

אין אײנעם אַן אָסיען־אָװנט פֿון 1929 האָבן זיך צװײ לענינגראַדער שרײַבער געלאָזט אױף אַ שפּאַציר. פּלוצעם איז געפֿאַלן אַ שלאַקס־רעגן. זײ האָבן געזוכט װוּ זיך צו באַהאַלטן און דערזען אַ גאַנעק מיט אַ דאַך. אַ ייִנגל האָט זײ אײַנגעלאַדן צו זיך אין שטוב, און זײ האָבן זיך געפֿונען אין דער לענינגראַדער ייִדישער קינדערהײם. אַזױ הײבט זיך אָן דאָס בוך „צען װאַגאָנען‟ פֿון דױבװבער (אַזױ האָט ער געשריבן זײַן נאָמען אױף רוסיש) לעװין (1904–1941). לעװין געהערט צו די פֿאַרגעסענע ייִדיש־רוסישע שרײַבער פֿון די 1920ער־1930ער יאָרן, װאָס ערשט לעצנטס װערן זײערע װערק בהדרגה אומגעקערט צו דעם לײענער. לעװינס ליטעראַרישע ירושה באַשטײט פֿון עטלעכע ביכער פֿאַר קינדער און יוגנט, אָבער זײַנע ניט־פֿאַרעפֿנטלעכטע כּתבֿ־ידן פֿאַר דערװאַקסענע לײענער זײַנען, צום באַדױערן, פֿאַרברענט געװאָרן מיט זײַן גאַנצן אַרכיװ בעת דער בלאָקאַדע פֿון לענינגראַד אין 1941-1944.

לעװין האָט געהערט צו דער אַװאַנגאַרדער ליטעראַרישער גרופּע פֿון „אָעבעריִו‟ (פֿאַראײניקונג פֿון רעאַלער קונסט). זײער שאַפֿונג באַטאָנט אַ נטיה צו אַבסורדישקײט, װאָס אַנטבלױזט צומאָל אױך די אַבסורדישע אַספּעקטן פֿון דער סאָװעטישער רעאַליטעט. די „אָבעריִוטן‟, און לעװין בתוכם, זײַנען געװען אַקטיװ פֿאַרטאָן אין קינדער־ליטעראַטור, װאָס איז געװען פֿאַר זײ אַ מין מקום־מקלט פֿאַר דרײסטע עקספּערימענטן מיט דער שפּראַך. די סאַמע באַרימטע פֿיגור אין דער דאָזיקער גרופּע איז געװען דער דיכטער דאַניִיִל כאַרמס, און דװקא ער, צוזאַמען מיט לעװינען, באַװײַזט זיך אין דעם אָנהײב־עפּיזאָד פֿון „צען װאַגאָנען‟. דאָס באַצייכנט װאַלערי דימשיץ אין זײַן הקדמה צו דער נײַער אױסגאַבע פֿונעם בוך.

להיפּוך צו די טעקסטן פֿון „אָבעריִוטן‟, איז לעװינס בוך אָנגעשריבן אין אַ רעאַליסטישן סטיל. אַזױ װי שלום־עליכמס „אײַזנבאַן־געשיכטעס‟, באַשטײט זי פֿון יחידישע דערצײלונגען, װאָס צוזאַמען פֿורעמען זײ אַ מין נאַראַטיװע „באַן‟. יעדע געשיכטע דערצײלט פֿון שרעקלעכע יסורים, װאָס האָבן באַטראָפֿן ייִדישע קינדער בעתן בירגערקריג. ייִנגלעך און מײדלעך דערצײלן, אױף אַ קינדיש־נאַיִװן אופֿן, װעגן הריגות, געװאַלד, הונגער, קראַנקײטן און הײמלאָזיקײט, װאָס זײ האָבן געליטן אין משך פֿון לאַנגע חדשים ביז מען האָט זײ אַרײַנגעבראַכט אין דער ייִדישער קינדערהײם.

לעװין שטאַמט פֿונעם װײַסרוסישן שטעלט ליאַדי, דאָס גרינדונג־אָרט פֿונעם חב”ד־חסידות. זײַן נאָמען דערמאָנט אָן דעם צװײטן, דעם „מיטלערן‟ רבין, און ער אַלײן איז געװען אַן אַרײַנגײער אין דעם פֿינפֿטן רבינס שטוב אין לענינגראַד אין 1927. לױט אײניקע מקורים, האָט ער אײן מאָל געבראַכט דעם רבין צו גאַסט זײַן חבֿר כאַרמס, װעלכער האָט זיך אינטערעסירט מיט ייִדישקײט. אָבער אין „צען װאַגאָנען‟ זײנען כּמעט ניטאָ קײן שפּורן פֿון טראַדיציאָנעלן ייִדישן לעבן־שטײגער. די העלדן פֿון לעװינס דערצײלונגען זײַנען אַרײַנגעװאָרפֿן געװאָרן אין אַ װעלט אָן רחמים, פֿול מיט אַכזריות און רציחה, שׂינאה און שװינדל. די אַבסורדישקײט, װאָס די מחברים פֿון „אָבעריִו‟ האָבן ליב געהאַט פֿאָרצושטעלן װי אַ שפּיל, װערט דאָ שױדערלעך און גראָטעסק.

אײניקע מיטצײַטלער האָבן פֿאַרגליכן לעװינען מיט לײב קװיטקאָ, און מען קאָן טאַקע זען געװיסע פּאַראַלעלן צװישן לעװינס „צען װאַגאָנען‟ און קװיטקאָס „ליאַם און פּעטריק‟, כאָטש די האַנדלונג פֿון קװיטקאָס ראָמאַן קומט פֿאָר פֿאַר דער רעװאָלוציע. בכּלל קאָן מען זאָגן, אַז „צען װאַגאָנען‟ שטײט צװישן דער רוסישער און ייִדישער סאָװעטישער ליטעראַטור פֿון די 1920ער. די טעמע פֿון קינדהײט און בפֿרט די פּראָבלעם פֿון יתומדיקײט האָט פֿאַרנומען אַ װיכטיקן אָרט אין בײדע ליטעראַטורן. אין דער ייִדישער ליטעראַטור באַװײַזט זיך די פֿיגור פֿון אַ יתום שױן אין די סענטימענטאַלע מעשׂיות פֿון יעקבֿ דינעזאָן, אָבער דער סאַמע באַרימטער ליטעראַרישער יתום איז אַװדאי שלום־עליכמס מאָטל.

די טראַגישע געשעענישן פֿון 1914־1921 האָבן צוגעגעבן אַ נײַע דימענסיע צו דער דאָזיקער געשטאַלט. דער יתום דינט װי אַ סימבאָל פֿון ייִדישע קאָלעקטיװע יסורים, אָבער אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד פֿאַרקערפּערט ער אױך אַ האָפֿענונג אױף אַ נײַער צוקונפֿט. די ייִדישע קינדער־קאָלאָניע װערט אַ מין אינדזל פֿון דער קומעדיקער קאָמוניסטישער געזעלשאַפֿט, װוּ די קינדער װערן אױסגעהײלט פֿון זײערע טראַװמעס און אױפֿגעצױגן לױטן נײַעם קאָמוניסטישן גײַסט.

די פּראָבלעם פֿון ייִדישע יתומים האָט אין יענער צײַט עקזיסטירט ניט נאָר אין סאָװעטן־פֿאַרבאַנד. פֿישל שנאיורסאָן, אַ באַקאַנטער פּסיכיאַטער, שרײַבער און ייִדישער דענקער, האָט זיך אָפּגעגעבן מיט שאַפֿן ייִדישע יתומים־הײמען אין דײַטשלאַנד, פּױלן און אַפֿילו אין אַמעריקע. ער האָט גענוצט דערבײַ זײַן אײגענעם פּעדאַגאָגישן מעטאָד. עס איז מערקװירדיק, אַז סײַ לעװין און סײַ שנאיורסאָן זײַנען אַלײן אױפֿגעצױגן געװאָרן אין דער סבֿיבֿה פֿון חב”ד. די דאָזיקע טעמע װאַרט נאָך אױף אַ געהעריקער פֿאָרשונג.