ייִדיש־וועלט

ייִדיש װי די שפּראַך פֿון דער חורבן־פֿאָרשונג

Yiddish as the Language of Holocaust History

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

יעדע קולטור האָט אַן אײגענע טראַדיציע פֿון פֿאָרשן און שרײַבן געשיכטע. אױף ייִדיש האָט מען אָנגעהױבן היסטאָרישע פֿאָרשונגען אין דער תּקופֿה פֿון דער נאַציאָנאַלער אױפֿלעבונג אױפֿן שװעל פֿונעם צװאַנציקסטן יאָרהונדערט. פֿאַר די ערשטע פֿאָרשער, װאָס האָבן אױסגעקליבן ייִדיש װי זײער שפּראַך, איז געשיכטע געװען סײַ אַ ציל, סײַ אַ מיטל. זײ זײַנען געװען אױסן צו אַנטדעקן נײַע פֿאַקטן און אומשטאַנדן װעגן דעם ייִדישן עבֿר, און דערמיט האָבן זײ בדעה געהאַט אױסצופֿורעמען אַ נײַעם מאָדערנעם נאַציאָנאַלן באַװוּסטזײַן. זײ האָבן געשריבן פֿאַר דער נײַער פֿאָלק־אינטעליגענץ, און דערבײַ האָבן זײ געפֿירט אַ פּאָלעמיק מיט אַנדערע שיטות פֿון דער ייִדישער און אַלגעמײנער היסטאָריאָגראַפֿיע.

דער אױפֿבלי פֿון דער היסטאָרישער פֿאָרשונג אױף ייִדיש איז געװען צװישן בײדע װעלט־מלחמות. אין פּױלן, אַמעריקע און סאָװעטן־פֿאַרבאַנד זײַנען געװען טעטיק צענדליקער באַגאַבטע און שעפֿערישע היסטאָריקער, װאָס האָבן געשריבן פֿאַר דעם צוּװאַקסנדיקן לײענערישן עולם. אידעאָלאָגיש האָבן זײ געהערט צו פֿאַרשידענע שטרעמונגען, אַזעלכע װי גלות־נאַציאָנאַליזם, ציוניזם, מאַרקסיזם, און צו מאָל האָבן זײ געפֿירט הײסע פּאָלעמישע סיכסוכים. יעדע שיטה האָט באַטאָנט אַ געװיסן אַספּעקט אינעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן, װאָס האָט געדאַרפֿט אונטערשטיצן איר אידעאָלאָגישן װעלטבאַנעם. דערבײַ זײַנען זײ אַלע געװען איינשטימיק אין אָפּזאָגן זיך פֿון רעדוצירן די פֿילזײַטיקײט פֿון דער ייִדישער היסטאָרישער דערפֿאַרונג צו יסורים און רוחניות, װאָס איז געװען כאַראַקטעריש פֿאַר דער ייִדיש־דײַטשישער „װיסנשאַפֿט פֿון ייִדנטום”.

אָבער ווי עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, איז דער סאַמע װיכטיקער אױפֿטו פֿון דער ייִדיש־שפּראַכיקער היסטאָריאָגראַפֿיע געװען דװקא די חורבן־געשיכטע. דאָס איז די טעמע פֿון דער דיסערטאַציע פֿון ד״ר מאַרק סמיט, װאָס ער האָט געמאַכט אין דעם קאַליפֿאָרניער אוניװערסיטעט אין לאָס־אַנדזשעלעס. ער דערקלערט׃ „דאָס פֿעלד פֿון דער חורבן־פֿאָרשונג איז געשאַפֿן געװאָרן דורך ייִדישע היסטאָריקער, װעלכע האָבן באַטראַכט דעם חורבן װי אַן אינטעגראַלער באַשטאַנדטײל פֿון דער ייִדישער געשיכטע. זײ האָבן זיך פֿאָקוסירט אױף אינעװײניקע אַספּעקטן פֿון דער טאָג־טעגלעכער עקזיסטענץ אין די געטאָס און לאַגערן אונטער דער נאַצישער אָקופּאַציע און האָבן באַטאָנט דעם חשיבֿות פֿון שטודירן ייִדישע מקורים און זאַמלען בעל־פּהיקע גבֿית־עדותן”. אַזאַ מין צוגאַנג, האַלט סמיט, איז געװען דער היפּוך פֿון די הױפּטשטראָמיקער „האָלאָקאָסט־שטודיען”, װאָס האָבן זיך דער עיקר אָפּגעגעבן מיטן מאַסנמאָרד און זײַנע נאַצישע אױספֿירער און באַהאַנדלט ייִדן װי פּאַסיװע קרבונות.

די ייִדישע היסטאָריקער האָבן געשריבן פֿאַרן אײגענעם עולם, װאָס לרובֿ זײַנען זײ אַלײן שװער געטראָפֿן געװאָרן דורכן חורבן. זײער ציל איז געװען צו דערצײלן װעגן דעם ייִדישן לעבן און װידערשטאַנד, ניט װעגן דעם ייִדישן אומקום. דערפֿאַר האָבן זײ באַטראַכט דעם חורבן װי אַ גליד אין דער לאַנגער היסטאָרישער קײט, און ניט װי אַ יוצא־דופֿן װאָס שטײט מחוץ דעם „נאָרמאַלן” היסטאָרישן גאַנג. ייִדיש איז פֿאַר זײ געװען ניט סתּם אַ שפּראַך, נאָר אַ װיכטיקער סימן פֿונעם ייִדישן קיום. אָבער דװקא דערפֿאַר זײַנען זײערע װערק פֿאַרבליבן רעלאַטיװ אומבאַקאַנט אין דער ברײטערער װעלט.

סמיט שרײַבט װעגן פֿינף היסטאָריקער׃ ישעיה טרונק, פֿיליפּ פֿרידמאַן, נחמן בקומענטאַל, יוסף קערמיש און מאַרק דװאָרזשעצקי. זײ אַלע האָבן געלעבט אין פּױלן פֿאַר דער מלחמה, איבערגעלעבט דעם חורבן אונטער דער אָקופּאַציע אָדער אין דער סאָװעטישער עװאַקואַציע, און האָבן פֿאַרלאָזט פּױלן אין גיכן נאָכן סוף פֿון דער מלחמה. זײער אידעאָלאָגישע אָריענטאַציע, געזעלשאַפֿטלעכע און אַקאַדעמישע אינטערעסן פֿאַר דער מלחמה זײַנען געװען פֿאַרשידענע, אָבער זײ האָבן אַלע בכּיװן אױסגעקליבן ייִדיש װי די שפּראַך פֿון זײער חורבן־פֿאָרשונג.

דער פֿאַרגלײַכיקער צוגאַנג דערמעגלעכט סמיטן צו דערװײַזן די עיקרדיקע ענלעכקײטן און חילוקים צװישן אָט די פֿינף היסטאָריקער. זײ האָבן אַ ספּעציעלן אינטערעס צו פּרטים פֿון ייִדישן לעבן אונטער דער נאַצישער אָקופּאַציע, צו דער רעגיאָנאַלער אײגנאַרטיקײט פֿון פֿאַרשידענע שטעט און געגנטן און צו פֿאַרשידענע פֿאָרמעס פֿון קהלישער אָרגאַניזאַציע און קאָלעקטיװן װידערשטאַנד. װי יחידי־סגולה צװישן די ייִדיש־רעדנדיקע שארית־הפּליטה, האָבן די ייִדישע היסטאָריקער גענומען אױף זיך אַ ספּעציעל שליחות׃ „זײ האָבן אַלײן איבערגעלעבט די טראַװמע, מיט װעלכער עס האָט זיך אָפּגעגעבן דער גאַנצער יידיש־רעדנדיקער עולם נאָך דער מלחמה, און זײ האָבן צוגעשטעלט זײער בקיאות און קענטענישן, כּדי צו העלפֿן דערקלערן און באַגרײַפֿן אָט די טראַװמע”.

דאָס רובֿ פֿון דער דיסערטאַציע איז געװידמעט דעם פּרטימדיקן אַנאַליז פֿון די חורבן־פֿאָרשונגען אױף ייִדיש פֿון די סוף־1940ער ביז די 1980ער יאָרן. סמיט באַטאָנט די מעטאָדאָלאָגישע המשכדיקײט צװישן אָט דער חורבן־געשיכטע און די היסטאָרישע פֿאָרשונגען, װאָס מען האָט געמאַכט פֿאַר דער מלחמה. בפֿרט װיכטיק איז דער אינטערעס צו פּראָסטע ייִדן און זײער לעבן אונטער פֿאַרשידענע אומשטאַנדן, צו מאָל ביז גאָר שװערע און ביטערע. עס איז מערקװירדיק, אַז פֿאַר דער מלחמה האָבן די דאָזיקע היסטאָריקער אַ קנאַפּן אינטערעס אין פֿאָרשן די סאַמע חורבנות, װאָס זענען באַפֿאַלן דאָס ייִדישע פֿאָלק אין משך פֿון זײַן לאַנגער געשיכטע.

און דאָך דװקא די ייִדישע היסטאָרישע באַשרײַבונגען פֿון דער ערשטער װעלט־מלחמה האָבן געדינט װי אַ יסוד פֿאַר די חורבן־היסטאָריקער. סמיט דערמאָנט בקיצור דעם מאָנומענטאַלן זאַמלבוך „פּנקס פֿאַר דער געשיכטע פֿון װילנע אין די יאָרן פֿון דער מלחמה און אָקופּאַציע”, אָבער מאַכט ניט קײן געהעריקן טעמאַטישן און מעטאָדאָלאָגישן אַנאַליז פֿונעם דאָזיקן װערק. ער פֿאַררופֿט זיך בלױז אױף די אַרטיקלען װעגן מעדיצין און געזונט, אָבער מען קאָן װײַזן אַז דאָס גאַנצע מעטאָדישע גערעם פֿונעם װילנער „פּנקס” האָט שפּעטער געדינט װי אַ מוסטער פֿאַר די פֿאָרשונגען פֿונעם ייִדישן לעבן אין געטאָ און לאַגערן, בפֿרט אין װילנע און װאַרשע. און פּונקט װי דער „פּנקס” און אַנדערע שריפֿטן װעגן װילנע בעת דער ערשטער װעלט־מלחמה האָבן געהאָלפֿן אױספֿורעמען אַ נײַ געפֿיל פֿון אַחדות און המשכדיקײט צװישן ייִדן אין דער גאַנצער װעלט, אַזױ האָבן אױך די ייִדיש־שפּראַכיקע חורבן־פֿאָרשונגען זיך באַצװעקט אױף צו שאַפֿן אַ נײַע קאָלעקטיװע אידענטיטעט דורך דערצײלן װעגן דער װירקלעכקײט פֿונעם טאָג־טעגלעכן ייִדישן קיום בעתן חורבן. דער אונטערשיד איז געװען אין דעם, װאָס דער ייִדיש־רעדנדיקער עולם נאָכן חורבן איז געװען אַ סך קלענער און שװאַכער אײדער נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה, און די אױפֿנאַמע פֿון דער חורבן־געשיכטע אױף ייִדיש איז פֿאַרבליבן באַגרענעצט.