רוחניות

איז לוקסוס געוואָרן שוין אַ מיצווה?

Does Judaism Encourage Luxury?

פֿון יואל מאַטוועיעוו

אין יולי האָט די קראָם בײַ דער פּעטערבורגער צענטראַלער שיל, אין רוסלאַנד, אָנגעהויבן פֿאַרקויפֿן די סחורה פֿון דער פֿירמע David Roytman Luxury Judaica („ייִדישע לוקסוס־חפֿצים‟), אַרײַנגערעכנט יאַרמלקעס פֿאַר 12 טויזנט רובל, כּמעט 200 דאָלאַר. אין אַ לאַנד, וווּ אַזאַ פּרײַז איז העכער ווי אַ דריטל פֿונעם דורכשניטלעכן געהאַלט, קלינגט עס ווי אַן אַסטראָנאָמיש צעבלאָזענע סומע געלט.

דער ייִדישער געשעפֿטסמאַן דוד רויטמאַן, אַ געבוירענער אין אָדעס, וועלכער וווינט הײַנט אין ירושלים, האָט אינעם יאָר 2013 געגרינדעט זײַן פֿירמע, וואָס פֿאַרוואַנדלט געוויינטלעכע ייִדישע חפֿצים אין אַ „ברענד‟. אַ געוויסער וואַריאַנט פֿון יאַרמלקעס מיטן נאָמען 770, אויפֿן סמך פֿונעם הויפּט־שטאַב פֿון חב״ד־ליובאַוויטש אין קראַון־הײַטס, ווערט פֿאַרקויפֿט אין אַ שיין הילצערן קעסטל אַזש פֿאַר 400 דאָלאַר, און אַ זעקל פֿאַר טלית־און־תּפֿילין קאָן בײַ זײַן פֿירמע קאָסטן אַפֿילו 2,500 דאָלאַר.

רויטמאַן פֿאַרגלײַכט זײַן סחורה מיטן אויטאָ־מאָדעל „פֿעראַרי‟. ער גלייבט, אַז אין פֿאַרגלײַך מיט פּשוטע ביליקע יאַרמלקעס שטעקט אין זײַן פּראָדוקציע אַ „נשמה און קונסט‟. פֿאַרוואָס, טענהט ער, לייגן די פּאָרפֿעלקער זייערע כּתובות אַוועק אויף אַ פּאָליצע? אַ כּתובה, דער וויכטיקסטער לעבנס־דאָקומענט, דאַרף ליגן אין אַ ספּעציעלן קעסטל פֿאַר 950 דאָלאַר.

נישט לאַנג צוריק האָב איך דערזען בײַם דאַוונען שבת אין אַ שיל אַ רוסישן ייִד, וואָס טראָגט אַן עקסטרעם־טײַערן זייגער פֿון דער פֿירמע „ראָלעקס‟ אויף יעדער האַנט, באַצירט אויך מיט אַ גאַנצער ריי בריליאַנט־רינגען. אַן אַנדערש מאָל האָט מיך פֿאַרחידושט אַ ייִד פֿון ברײַטאָן־ביטש, דעם באַקאַנטן רוסישן קוואַרטאַל פֿון ניו־יאָרק, וואָס טראָגט אויפֿן האַלדז אַ שווערע גאָלדענע קייט. ס׳זעט אויס, אַז אַזאַ דזשימדזשיק וועגט היפּשע צוויי־דרײַ פֿונט.

די תּושבֿים פֿון ברײַטאָן־ביטש האָבן שוין לאַנג קונה־שם געווען אַ רעפּוטאַציע פֿון מענטשן, וואָס זענען נאָכן אַוועקפֿאָרן פֿונעם ראַטן־פֿאַרבאַנד אַרײַנגעצויגן געוואָרן אויף אַן עקסטרעמען אופֿן אין דער אַמעריקאַנער קאַפּיטאַליסטישער געברויך־געזעלשאַפֿט. געוויסע עשירים אין רוסלאַנד, וואָס פֿאָלגן דעם ברוקלינער מוסטער, זענען הײַנט גרייט צו קויפֿן די טײַערסטע ייִדישע תּכשיטים. רויטמאַנס געשעפֿט האָט זיך לעצטנס פֿאַרשפּרייט אין פּעטערבורג, מאָסקווע, ירושלים, קיִעוו, אָדעס און דניעפּראָפּעטראָווסק. אין מאָסקווע ווערט זײַן „ברענד‟ פֿאַרקויפֿט אויף 5 אַדרעסן.

אין דער אמתן, איז די זעלבע טענדענץ ברייט פֿאַרשפּרייט אויף אַנדערע אופֿנים צווישן די הײַנטיקע ייִדיש־רעדנדיקע חסידים. אַ סך חסידישע פֿרויען קויפֿן די טיכלעך פֿאַר 700-500 דאָלאַר פֿון דער פֿראַנצויזישער פֿירמע „ערמעז‟ (Hermès), הגם אַ ביליקע פֿאַטשיילע פֿון דער זעלבער אָדער בעסערער קוואַליטעט קאָן מען געפֿינען אין אַ מיטל־מיזרחדיק קרעמל פֿאַר אַ פּאָר דאָלאַר. נישט איין מאָל האָב איך שוין געהערט פֿון די אַמעריקאַנער חסידים, אַז „אַן עכטע ייִדישע טאָכטער‟ דאַרף קויפֿן אַ קלייד, צום ווייניקסטן, פֿאַר אַ טויזנטער.

אַן אַנדער גוט באַקאַנטער בײַשפּיל איז דער שטרײַמל; אין אַ סך קהילות האָט עס זיך פֿאַרוואַנדלט ממש אין אַ מיצווה, כּמעט ווי תּפֿילין, הגם אין דער אמתן איז עס אַ לוקסוס־חפֿץ, וואָס קאָסט צום ווייניקסטן 1,000 און צו מאָל — 6,000 דאָלאַר. אין מיזרח־אייראָפּע האָבן בלויז אַ קליינע צאָל גבֿירים, רבנים אָדער כּלל־טוער פֿאַרמאָגט אַ שטרײַמל. ס׳איז כּדאַי צוצוגעבן, אַז אַ סך חסידישע פֿרויען טראָגן שײַטלעך, וואָס קאָסטן צומאָל נאָך טײַערער.

נישט ווייניק חסידישע כּלות קויפֿן אַ חופּה־קלייד פֿאַר 10 טויזנט דאָלאַר אָדער מער, כּדי עס אָנצוטאָן בלויז איין טאָג, הגם אין אַ גמ״ח קאָן מען באָרגן בחינם אָדער פֿאַר אַ קליינעם פּרײַז דאָס זעלביקע קלייד. לכל־הפּחות, זע איך פּערזענלעך נישט קיין חילוק, נישט זײַענדיק אַ מומחה אין די „ברענדס‟. דער פּאַראַדאָקס באַשטייט אין דעם, וואָס אַפֿילו אָרעמע כּלות, וואָס באַקומען די רעגירונג־בענעפֿיטן און האָבן ווייניק געלט, מיינען, אַז מע מוז צונויפֿשטעלן אַ ריזיקע סומע געלט צו שפּילן אַן עכטע חסידישע חתונה. להיפּוך, האָבן די חסידים אין מיזרח־אייראָפּע, געוויינטלעך, געשפּילט חתונות מיט אַ קליינעם עולם אין אַ הויף.

די געברויך־טענדענץ צום לעבן איז, אַוודאי, נישט אַ ספּעציפֿיש־ייִדישער פֿענאָמען. דעם 16טן יולי איז אויף דער וועבזײַט פֿון „קאָמסאָמאָלסקאַיאַ פּראַוודאַ‟, איינע פֿון די חשובֿסטע רוסישע צײַטונגען, פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אַ גיפֿטיקער שאָוויניסטישער אַרטיקל קעגן די טאַדזשיקן. אינעם הײַנטיקן רוסלאַנד פֿירן די טאַדזשיקישע אַרבעטער די זעלבע ראָלע, ווי די מעקסיקאַנער אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן. די טאַדזשיקן ווערן כּסדר עקספּלואַטירט און דערצו אַסאָציִיִרט מיט „טעראָריזם‟, הגם למעשׂה פֿירן זיי זיך אויף שטיל; זײַענדיק מוסולמענער, ווײַזן זיי אַרויס אַ קלענערע נטיה צו שיכּורן, ווי די רוסן.

אַזוי צי אַזוי, טענהט דער מחבר, סערגיי פּאָנאָמאַריאָוו, אַז די טאַדזשיקישע אַרבעטער טראָגן אין רוסלאַנד די זעלבע ביליקע „ברענדס‟, אַבי די שיך זאָלן שײַנען און די הויזן אויסזען טײַער. די טאַדזשיקישע אַקטיוויסטן האָבן, פֿון זייער צד, באַמערקט, אַז דער מחבר באַטראַכט זיך אויף זײַן „פֿייסבוק‟ ווי אַ „דערוויש‟, כאָטש ער אַליין איז נישט קיין מוסולמענער. אויף פּערסיש מיינט דאָס דאָזיקע וואָרט אַ קבצן, ווײַל די באַרימטע מוסולמענישע מיסטיקער זענען געווען אָרעמע נע־ונדניקעס. אַן עכטער דערוויש וואָלט אָבער נישט קריטיקירט די מלבושים פֿון די אַרומיקע מענטשן.

די חסידישע טראַדיציע איז פֿול מיט מוסטערס פֿון צדיקים, וואָס האָבן זיך פּרינציפּיעל אָפּגעזאָגט פֿונעם מאַטעריעלן עשירות און האָבן זיך בוכשטעבלעך באַנוגנט מיט ברויט און וואַסער. די מעשׂה אַרום דעם באַקאַנטן בראַצלעווער ניגון „עוז והדר לבֿושה‟ אילוסטרירט גאַנץ גוט רבי מחמנס באַציִונג צו גשמיות. מע דערציילט, אַז ווען איינער אַן אָרעמער חסיד האָט געשטעלט די חופּה פֿאַר זײַן טאָכטער, האָט זי נישט געהאַט קיין חופּה־קלייד. דער טאַטע האָט צוגעזאָגט צו געבן איר אַן אַנדער מין מתּנה — אַ שיינעם ניגון אויף די ווערטער פֿונעם פּסוק פֿון „משלי‟, וואָס באַטאָנט, אַז דאָס אמתע שיינקייט פֿון דער פֿרוי איז אין איר האַרץ. לויט דער בראַצלעווער טראַדיציע, טאָר מען נישט האַנדלען שבת, ווײַל אין דער משיחישער צוקונפֿט וועט געלט און מאַרק־עקאָנאָמיע בכלל בטל ווערן.

דער זון פֿונעם רמב״ם, רבי אַבֿרהם, אַ באַרימטער מנהיג פֿון די מיזרחדיקע ייִדן, האָט זיך ביטער באַקלאָגט, אַז אין אַ סך שילן, אַנשטאָט דאַוונען ווי געהעריק, שטעלט מען דעם טראָפּ אויף די זילבערנע לײַכטער און אַנדערע טײַערע באַצירונגען. אין די קלאַסישע מוסר־ספֿרים, אַשכּנזישע און ספֿרדישע, איז באַקאַנט אַ מין אַנטי־קאַפּיטאַליסטישער מאָטיוו, לויט וועלכן דאָס גשמיותדיקע עשירות שטערט דעם רוחניותדיקן מצבֿ פֿונעם מענטש. די אַמאָליקע חסידי־אַשכּנז אָדער חסידי־מצרים, די נאָכפֿאָלגער פֿונעם רמב״מס רבנישער דינאַסטיע אין עגיפּטן, אָדער די תּלמידים פֿונעם הייליקן בעל־שם־טובֿ, וואָלט זיכער נישט געווען צופֿרידן, אַז אינעם הײַנטיקן חסידישן ציבור, זענען עקסטרעם־טײַערע פֿוטער־היט און שײַטלעך געוואָרן אַ מין אוניפֿאָרם. ס׳זעט אויס, אַז בײַ אַ טייל מאָדערנטע רוסישע ייִדן, נישט געקוקט אויף די עקאָנאָמישע צרות אין רוסלאַנד און אוקראַיִנע, זענען גאָר טײַערע יאַרמלקעס און אַנדערע סימנים פֿון ייִדישקייט אויך געוואָרן אַ מאָדע. עס וועט אָבער זײַן אָן אַ שיִער וויכטיקער, ווען אין די רוסלענדישע און אוקראַיִנישע ייִדישע קרעמלעך וועלן זיך באַווײַזן קלאַסישע חסידישע ספֿרים — אַרײַנגערעכנט די, וואָס באַציִען זיך צו לוקסוס־מינהגים גאַנץ נעגאַטיוו און סאַרקאַסטיש.