פּרשת דבֿרים, תּשע״ו

Weekly Torah Portion: Dvorim, 5776

Yehuda Blum

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published August 11, 2016, issue of August 29, 2016.

„אלה הדבֿרים‟, דאָס זענען די זאַכן, וואָס משה רבינו האָט געזאָגט דעם ייִדישן פֿאָלק צווישן געוויסע ערטער אינעם מידבר. רש״י דערקלערט, אַז די מיטסטעריעזע פּלעצער, וואָס זענען דערמאָנט בײַם אָנהייב פֿון דער הײַנטיקער פּרשה, זענען מרמז אויף די עבֿירות, וואָס ייִדן זענען באַגאַנגען אויף זייער לאַנגן וואַנדער־וועג פֿון מצרים קיין ארץ־ישׂראל.

מיט הונדערטער יאָר פֿאַר רש״י, דערקלערט דעם זעלבן ענין אונקלוס אין זײַן תּרגום. ער זאָגט, אַז דאָס אָרט „די זהבֿ‟ איז מרמז אויפֿן חטא פֿונעם גאָלדענעם קאַלב. ווי ס׳איז באַקאַנט, שטעלן מיט זיך פֿאָר די תּרגומים נישט איבערזעצונגען וואָרט נאָך וואָרט, נאָר אייגנאַרטיקע פּאַראַפֿראַזן. אין אונדזער טראַדיציע שטייען די תּרגומים אויף דער זעלבער מדרגה, ווי דבֿרי־חז״ל.

אַזוי צי אַזוי, שיידט זיך אונטער דער גאַנצער חומש „דבֿרים‟ פֿון די אַנדערע תּורה־טיילן מיט זײַן פּערזענלעכן כאַראַקטער. רעדנדיק אינעם דריטן פּערזאָן, טאַלדט משה רבינו זײַן פֿאָלק פֿאַר פֿאַרשיידענע עבֿירות. „דבֿרים‟ איז באַקאַנט ווי „משנה תּורה‟, משה רבינוס אייגענע איבערחזרונג פֿון דער תּורה. דער רמב״ם האַלט, אַז דער אייבערשטער האָט דיקטירט די גאַנצע תּורה, פֿון אָנהייב ביזן סוף, און משה האָט פּשוט קאָפּירט דעם געטלעכן טעקסט. אַנדערש, לויט רמב״ם, איז אַפּיקורסיש צו טראַכטן. להיפּוך, שטייט געשריבן אינעם „זוהר‟, אַז משה האָט אַליין אָנגעשריבן דעם חומש „דבֿרים‟; דער באַשעפֿער האָט אָבער גוטגעהייסן דעם טעקסט. אונדזער גרעסטער נבֿיא האָט דערגרייכט די העכסטע מדרגה פֿון דבֿקות און די הייליקע שכינה האָט גערעדט דורך משהס מויל, דערפֿאַר זענען זײַנע „אייגענע‟ ווערטער געווען געטלעכע אַנטפּלעקונגען. עס באַקומט זיך, אַז אינעם פֿאַל משה רבינו, איז בטל געוואָרן דער עצם־חילוק צווישן מענטשלעכע און געטלעכע ווערטער.

אַזוי צי אַזוי, שטעקט אינעם לעצטן חלק פֿון דער תּורה אַ טיפֿער פּאַראַדאָקס. דער בעל־שם־טובֿ האָט געזאָגט, אַז אַפֿילו ווען אַ בלאַט פֿאַלט פֿון אַ בוים, איז עס אַ טייל פֿונעם אייבערשטנס וועלט־באַשאַף. גאָרנישט איז צופֿעליק, און אַלץ ווערט געפֿירט דורכן געטלעכן פּלאַן פֿון מעשׂה־בראשית. „אין עוד מלבֿדו‟ — די גאַנצע וועלט איז אַן אַנטפּלעקונג פֿונעם באַשעפֿער און האָט נישט קיין עקזיסטענץ פֿאַר זיך. דער באַקאַנטער ליובאַוויטשער רבֿ און היסטאָריקער עמנואל שוחט באַמערקט אין זײַן בוך וועגן דעם מעזשריטשער מגיד, אַז דער חילוק צווישן תּורת־החסידות און ברוך שפּינאָזעס פֿילאָסאָפֿיע באַשטייט אין דעם, וואָס שפּינאָזע האָט געשטעלט דעם טראָפּ אויף גשמיות און פֿאַקטיש געשאַפֿן אַ מאַטעריאַליסטישע פֿילאָסאָפֿישע שיטה. הגם שפּינאָזע האָט געשעפּט אַ סך געדאַנקען פֿון קבלה, האָט ער געגלייבט, אַז געטלעכקייט איז, חלילה, בלויז די סומע פֿון נאַטירלעכע גשמיותדיקע פּראָצעסן.

להיפּוך, האָט דער בעל־שם־טובֿ דערקלערט, אַז גשמיות איז אַן אילוזיע. דאָס מענטשלעכע באַוווּסטזײַן איז בעצם געטלעך און אַפֿילו די פֿינצטערסטע אַספּעקטן פֿונעם וועזן זענען אַנטפּלעקונגען פֿון געטלעכקייט. ווען דער באַשעפֿער באַהאַלט זײַן פּנים פֿון אונדז, בלײַבט ער בנימצא אַפֿילו אין די סאַמע טונקעלע ווינקלען פֿון דער וועלט.

אונדזער פּרשה הייבט זיך אָן מיט משה רבינוס טאַדלען די ייִדן. אויפֿן סמ״ך פֿון דבֿרי־חז״ל, דערקלערט רש״י, אַז אַ טייל ייִדן האָבן געשאַפֿן דעם גאָלדענעם קאַלב, ווײַל זיי האָבן געהאַט צופֿיל גאָלד. מאַטעריאַליסטישע תּאוות זענען סכּנותדיק און קאָנען דערפֿירן דעם מענטש צו אַן עכטער עבֿודה־זרה. פֿונדעסטוועגן, אויב אַלץ אין דער וועלט, אַרײַנגערעכנט משה רבינוס קריטישע ווערטער, איז בעצם אַ געטלעכע אַנטפּלעקונג, מוז אַפֿילו אינעם גאָלדענעם קעלבל שטעקן אַ געטלעך פֿינקל.

רבי יהונתן אייבעשיץ איז מסביר אין זײַן ספֿר „יערות־דבֿש‟, אַז לכתּחילה האָבן די שאַפֿער פֿונעם עגל־הזהבֿ געמיינט לשם־שמים. דער נבֿיא יחזקאל האָט געשילדערט די „פּנימער‟ פֿון דער געטלעכער מרכּבֿה: דער מענטש, דער לייב, דער אָקס און דער אָדלער. די שאַפֿער פֿונעם גאָלדענעם קאַלב האָבן לכתּחילה געהאַט אַ גוטע מחשבֿה; אַנשטאָט צו פֿאָלגן דעם שווערן און קאָמפּליצירטן מענטשלעכן וועג, האָב זיי געטראַכט, אַז ס׳איז גרינגער צו דינען דעם אייבערשטן אויפֿן שטייגער פֿון אַן אָקס: צו פֿאָלגן די הלכה, צו באַנוצן זיך מיט די גשמיותדיקע אוצרות לשם־שמים און נישט טראַכטן צופֿיל וועגן הויכע רוחניותדיקע ענינים. געוויסע מענטשן האָבן אָבער פֿאַרוואַנדלט דעם גאָלדענעם קאַלב, וואָס האָט רעפּרעזענטירט אַזאַ צוגאַנג, אין אַן אָפּגאָט.

אויב מע באַציט זיך צום לעבן צו מאַטעריאַליסטיש און מעכאַניש, אויב אַפֿילו מע מיינט לכתּחילה לשם־שמים, קאָן מען, נעבעך, אַרײַנפֿאַלן אין אַן עכטער עבֿודה־זרה. ווי געזאָגט, איז פֿאַראַן אַ געוויסע ענלעכקייט צווישן דעם בעל־שם־טובֿס דרך און שפּינאָזעס האַלב־מאַטעריאַליסטישער פֿילאָסאָפֿיע. די חסידישע צדיקים זענען פֿולשטענדיק מסכּים, אַז „גאָט איז אַלץ און אַלץ איז גאָט‟. זיי שטרעבן אָבער צו אַנטפּלעקן רוחניות אין דער גשמיותדיקער וועלט, אַנשטאָט צו באַגרענעצן געטלעכקייט, ווי שפּינאָזע, מיט מאַטעריאַלע פּראָצעסן.

עס טרעפֿן זיך מענטשן, וואָס האַלטן זיך פֿאַר חסידים, אָבער למעשׂה גיבן זיי צו, נעבעך, דעם טעם פֿון חטא־עגל־הזהבֿ צו זייערע מיצוות. אַ בריליאַנט לכּבֿוד יום־טובֿ אָדער טײַערע זילבערנע געשיר לכּבֿוד שבת קאָנען זײַן אַ מיצווה, אָבער אָן דעם רוחניותדיקן תּוכן ווערן זיי פֿאַרוואַנדלט אין אַ גראָבן מאַטעריאַליזם.

דאָס וואָרט „דבֿרים‟ מיינט אין לשון־קודש „ווערטער‟ און „זאַכן‟. אין אַנדערע שפּראַכן, אַרײַנגערעכנט ייִדיש, איז דאָס וואָרט „זאַך‟ צומאָל אויך צוויידײַטיק. משה רבינו האָט דערמאָנט די ייִדן געוויסע נישט־ריכטיקע זאַכן, וואָס זיי האָבן געטאָן אויפֿן וועג פֿון מצרים. אינעם לשון־קודשדיקן וואָרט זענען אָבער ביידע באַדײַטן אינגאַנצן צונויפֿגעשמאָלצן.

על־פּי־קבלה, שטעלט דער גאַנצער אוניווערס מיט זיך פֿאָר אַ „מאַטריקס‟ פֿון געטלעכע שמות. יעדער פּרט פֿונעם וועלט־באַשאַף ווערט באַלעבט דורכן וואָרט פֿונעם באַשעפֿער, וואָס ווערט אַנטפּלעקט פֿאַר אונדזערע אויגן ווי אַ קאָנקרעטער אָביעקט. מיר לעבן אין אַ מין „היפּערטעקסט‟, וווּ יעדער פּרט אין אונדזער לעבן ווערט אַסאָציִיִרט מיט אַנדערע פּרטים אין דער גרויסער מיסטעריע פֿון מעשׂה־בראשית.

אין דער הײַנטיקער סדרה, האָט משה רבינו דערמאָנט דעם גאָדלענעם קאַלב ברמז, ווי אַ געוויס אָרט מיטן נאָמען „דער זהבֿ‟, כּדי צו ווײַזן, אַז הינטער דעם גשמיותדיקן שאָלעכץ פֿון עולם־הזה שטעקט די רוחניותדיקע וועלט פֿון געטלעכע סימבאָלן. ווי געזאָגט, האָט אַפֿילו דער עגל־הזהבֿ לכתּחיחה געדינט ווי אַ רוחניותדיקער סימבאָל, הגם געוויסע יחידים האָבן עס פֿאַרוואַנדלט אין אַן אָפּגאָט.

טאַדלענדיק זײַן פֿאָלק, האָט משה געוויזן, אַז אונדזער נשמה אַליין איז אַ געטלעכע אַנטפּלעקונג. זײַענדיק אַן „איש אלוקים‟, אַ געטלעכער מענטש, האָט ער גובֿר געווען דעם חילוק צווישן די מענטשלעכע רייד און דער אינטערלעכער סימבאָלישער שפּראַך פֿונעם וועלט־באַשאַף. די תּורה־רמזים, וואָס דער באַשעפֿער האָט אַנטפּלעקט דורך משה רבינוס מויל, דערקלערן אונדז, אַז אַפֿילו אַזעלכע גראָבע עבֿירות, ווי דאָס בוקן זיך צו אַ שטיק גאָלד, קאָנען באַקומען אַ תּיקון און זענען מרמז אויף רוחניותדיקע כּוחות. אַפֿילו די גרעבסטע עלעמענטן פֿון אונדזער גשמיותדיקער וועלט זענען בעצם אַנטפּלעקונגען פֿון דער געטלעכער שפּראַך, אויף וועלכער דער באַשעפֿער פֿירט כּסדר מיט אונדז אַ דיאַלאָג — אַבי מיר זאָלן עס באַמערקן און נישט אַרײַנפֿאַלן אין די תּהומען פֿון מאַטעריאַליסטישע אילוזיעס.