מענטשן און געשעענישן

אַן אַנדער סאָרט ציוניזם

A Different Kind of Zionism

פֿון בני מער

ד״ר גלי (גאַלי) דרוקער בר־עם געפֿינט זיך צווישן צוויי תּקופֿות: פון איין זײַט — די אַלטע דורות, איר באָבע און די שארית־הפּליטה אין ישׂראל, וואָס זי האָט געפֿאָרשט און געשריבן וועגן זיי איר דאָקטער־אַרבעט; און פֿון דער צווייטער זײַט — אירע יונגע סטודענטן, די ישׂראלדיקע היפּסטערס וואָס האָבן געפֿונען חן אין ייִדיש.

דרוקער בר־עם איז אַ מס דיסערטאַציע, „איך בין דײַן שטויב: די רעפּרעזענטאַציע פֿון ישׂראל אין דער ייִדישער פּראָזע אין ישראל 1968-1948‟, וועט אין גיכן אַרויסגעלאָזט ווערן דורכן „יד בן צבֿי‟ פֿאַרלאַג.

דרוקער בר־עם איז נישט בלויז זייער לערערין אינעם ליטעראַטור־אָפּטייל פֿון תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט (ווײַל ייִדיש איז נישט נאָר אַן אָפּטייל, נאָר אַ באַזונדערער וועג אין לעבן); זי איז אויך אַ באַליבטע וועגווײַזערין און אַ געטרײַער בעל־יועץ.

דרוקער בר־עם, אַ נאָכדאָקטאָראַט־חבֿר אינעם „גאָלדרײַך־אינסטיטוט”, איז די צווייטע אין דער סעריע, הײַנטיקע ייִדישיסטן אין ישׂראל, וואָס איך שמועס מיט זיי.

---

בדרך־כּלל, זאָגט מען אַז די שארית־הפּליטה האָט נישט גערעדט וועגן דעם חורבן, און בכלל ניט קיין סך גערעדט. אין דײַן אַרבעט שרײַבסטו אַז פֿאַרקערט: די לעבן־געבליבענע האָבן דווקא יאָ גערעדט וועגן דעם חורבן, אָבער אויף ייִדיש, און דער ישׂראלדיקער עולם האָט זיי פּשוט נישט פֿאַרשטאַנען.

די לעבנס געבליבענע זײַנען נישט געוואָרן שטום. זיי האָבן פּשוט גערעדט צווישן זיך, און נישט מיט די סאַברעס און די ותיקים, ווײַל זיי האָבן געהאַט אַ געפֿיל, אַז סײַ ווי סײַ וועט מען נישט פֿאַרשטיין וואָס זיי האָבן דורכגעמאַכט. האָבן זיי גערעדט און געשריבן פֿאַר זיך אַליין, אין די צײַטונגען וואָס זיי האָבן אַליין געגרינדעט, איבערהויפּט „די לעצטע נײַעס‟. זיי האָבן דאָך שוין געשריבן אין אייראָפּע, אין די „די־פּי‟־לאַגערן, למשל, און דעמאָלט שוין גערעדט וועגן דעם חורבן. איך האָב געפֿונען זייערע שאַפֿונגען אין די צײַטונגען, אפֿילו צווישן די אַנאָנסן, אין זייערע זכרונות, בריוו און כּלערליי היסטאָרישע מאַטעריאַלן, און בפֿרט אין די ליטעראַרישע פּובליקאַציעס: עסייען, דערציילונגען און ראָמאַנען.

אפֿשר האָבן זיי אויך נישט געוואָלט אַז פֿרעמדע זאָלן זיי פֿאַרשטיין?

קודם־כּל, דאַרף מען זאָגן אַז די לעבן־געבליבענע האָבן ממש געביטן די סיטואַציע דאָ אין ישׂראל. איידער זיי זײַנען אָנגעקומען אין לאַנד, האָבן דאָ געוווינט 650 טויזנט ייִדן, און אָט זענען אָנגעקומען נאָך אַ האַלבער מיליאָן. די רעגירונג האָט מורא געהאַט אַז זיי וועלן אין גאַנצן ענדערן דעם קאַראַקטער פֿון לאַנד, און בכלל האָט דעמאָלט געהערשט, אין ישׂראל ווי אין אַמעריקע, די טעאָריע פֿונעם שמעלצטאָפּ. האָבן זיי, די לעבן־געבליבענע, נישט געהאַט קיין ריכטיקע תּנאים צו אַנטוויקלען זייערע שאַפֿונגען. זיי זײַנען געווען, ווי די היסטאָריקערין ד״ר חגית לאַווסקי האָט געשריבן, „ספּאָנטאַנע ציוניסטן‟ — דאָס הייסט, אַפילו די וואָס האָבן נישט געהאַלט פֿון ציוניזם האָבן פֿאַרשטאַנען אַז אָן קיין נאַציאָנאַלער אידענטיטעט קען מען נישט אָנגיין. דאָס וואָס זיי האָבן ממשיך געווען צו שרײַבן אויף ייִדיש הייסט נישט, אַז זיי זײַנען געווען אַנטי־ציוניסטן. אַדרבה. פֿאַר ס׳רובֿ פֿון זיי, איז ייִדיש געווען אַ מיטל פֿון זייערע ציוניסטישער אידענטיטעט. ייִדיש איז נישט געווען קעגן ישׂראל, נאָר אַן אופֿן אָנטיילצונעמען אין דער ישׂראלדיקער קולטור.

דאָס הייסט, אַז ייִדיש איז נישט געווען קיין אָפּאָזיציע?

בכלל נישט. ייִדיש איז געווען אַ טייל פֿון אַ נאַציאָנאַליסטישן באַוווּסטזיין.

צי האָבן זיי געשאַפֿן אַ באַזונדערן וועג אין דער ייִדישער ליטעראַטור?

זיי האָבן געשאַפֿן זייער אייגענעם נוסח, און אים גערופֿן „נוסח ישׂראל‟: באַשריבן דאָס וואָס פּאַסירט דאָ אין לאַנד. זיי זײַנען געווען אַנדערש ווי די העברעיִשע שרײַבערס פֿון יענעם דור: אַ ביסל עלטער פֿון זיי, און האָבן שוין אַ סך דורכגעמאַכט. מע קאָן עס זען אין זייער צוגאַנג צו די אַראַבער. דער באַרימטער העברעיִשער שרײַבער ס’ יזהר האָט באַשריבן די פּאַלעסטינער — זײַענדיק אַליין אַ זעלנער פֿון צה”ל — דורכן צילער פֿון אַ ביקס. און דער שרײַבער מענדל מאַן האָט זיי באַשריבן ווי פּליטים, זײַענדיק אַליין אַ פּליט. עס איז געווען אַ ביסל פּאַראַדאָקסאַליש: פֿון איין זײַט האָט ער געוואָלט ווערן אַ ייִד צווישן די ייִדן, אָבער פֿון דער צווייטער זײַט האָט ער אַנטוויקלט אַן אוניווערסאַלן קוקווינקל, און אַזוי האָט ער געקאָנט זען אין אַן אַראַבער — אַ מענטש.

ווי אַזוי האָבן זיי באַשריבן די אַראַבישע געגנט?

די שרײַבערס זײַנען געווען עולים חדשים — ליטעראַריש גערעדט, אויף דער אַנדערער זײַט ווי די ותיקים. מענדל מאַן האָט געוווּסט, אין זײַן ראָמאַן „אין אַ פֿאַרוואָרלאָזטן דאָרף‟, אַז ער קאָן נישט באַשרײַבן זײַן דאָרף ווי אַ גן־עדן, ווען אַנדערע מענטשן האָבן געדאַרפֿט פֿאַרשיקט ווערן פֿון יענעם גן־עדן. בכלל, זײַנען די ייִדישע שרײַבער געווען די ערשטע צו באַשרײַבן דעם אַראַבישן פּייזאַזש אין ישׂראל. און נישט בלויז דאָס: זיי זײַנען טאַקע געווען די ערשטע אײַנוווינער פֿון אָט די ערטער, באַלד נאָך דעם וואָס זיי זײַנען אָנגעקומען אין לאַנד.

און ווי אַזוי האָבן זיי באַשריבן די סאַברעס?

די סאַברעס זײַנען נישט געווען קיין גרויסע טעמע פֿאַר זיי, ווײַל זיי זײַנען געווען מער אינטערעסירט אין זיך אַליין.

האָבן זיי געשריבן אין אַ רעאַליסטישן סטיל, אָדער אידעאַליזירט דאָס לאַנד?

ס’איז טאַקע אַ געמיש. זיי האָבן נישט געקאָנט זײַן אין גאַנצן רעאַליסטן. די ייִדישע שרײַבער האָבן זיך געפֿרעגט, ווי אַזוי קען מען צוזאַמענברענגען דעם עבֿר און די רעאַליטעט אין זייערע שאַפֿונגען? איינער פון די ענטפֿערס איז געווען אַ געצויבערטער נוסח, אַ מין מאַגישן רעאַליזם, וואָס די העברעיִשע ליטעראַטור האָט דערגרייכט ערשט מיט יאָרן שפּעטער, ווי מע זעט אין די ווערק פֿון א”ב יהושע אָדער עמוס עוז. די שרײַבער, ווי ישעיהו שפּיגל, צבֿי אײַזענמאַן, מענדל מאַן, יאָסל בירשטיין און אַ סך אַנדערע האָבן שוין געשריבן אַזוי אין די פֿופֿציקער יאָרן.

געצויבערט, אָבער נישט פֿאַרכּישופֿט פֿון ישׂראל?

זיי זײַנען געווען „ניכטערע‟. אַ טייל פֿון זיי האָבן טאַקע געזען ישׂראל ווי אַ נס, אָבער אַ סך אַנדערע האָבן אויך פֿאַרשטאַנען דעם פּרײַז וואָס מע דאַרף באַצאָלן.

צי האָבן זיי געוואָלט שאַפֿן עפּעס נײַס אין דער ייִדישער ליטעראַטור?

עס איז א וווּנדער, וואָס אין די משוגענע, שווערע באַדינגונגען פֿון די ערשטע יאָרן אין ישׂראל האָבן מענטשן געקאָנן אָנשרײַבן אַ ראָמאַן. די סאַמע פֿאַרשפּרייטע פֿאָרם פֿון שרײַבן איז אָבער געווען קורצע דערציילונגען. ס’איז נישט קיין חידוש; אַזוי איז געווען אויך דאָס באוווּסטזיין: אַ סך צעשטערונגען, פֿילע שניטן.

צי האָבן זיי געהאַט אַן איינפֿלוס אויף די ישׂראלדיקע שרײַבער?

ניין. אין ישׂראל האָט מען נישט פֿאַַרשטאַַנען, אפֿשר איז מען געווען צו יונג צו פֿאַרשטיין, אַז ס’איז דאָ אַ רײַכע ליטעראַטור, כאָטש נישט אויף העברעיִש. ביזן הײַנטיקן טאָג, דאַרף מען זיך מודה זײַן, האָט מען נאָך אַלץ נישט פּובליקירט אַ פֿיל־שפּראַכיקע אַנטאָלאָגיע פֿון ווערק וואָס זײַנען געשריבן געוואָרן דורך די אימיגראַנטן אין ישׂראל.

אימיגראַנטן? נײַע עולים? ווי אַזוי האָבן זיי זיך אַליין געזען? ענלעך צו די אימיגראַנטן קיין אַמעריקע, צי עפּעס אַנדערשס?

ס’איז טאַקע אַ וויכטיקער אונטערשייד צווישן זיי. איך האָב באַנוצט דעם טערמין: „עולי שארית הפּליטה‟. ווי געזאָגט, זײַנען ס׳רובֿ פֿון זיי נישט געווען קעגן ציוניזם. דער צײַטגײַסט איז געווען ציוניסטיש, נײַ און פֿריש, און עס האָט אויך זיי געצויגן.

האָבן זיי, די ייִדישע שרײַבער אין ישׂראל, טאַקע געשריבן עפּעס נײַס און פֿרישס? און אַפֿילו — מעג מען פֿרעגן — עפּעס גרויס, מיט אַ ווערט?

נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט מען געטראַכט אַנדערש וועגן גרויסקייט, און מען איז געוואָרן מער צוגעצויגן דווקא צו די קליינע, פּשוטע און צעבראָכענע עלעמענטן. און טאַקע דאָס איז געווען איינער פֿון די חידושים פֿון אָט די שרײַבער. זיי זײַנען עמפּאַטיש, און אַזוי ווערן זיי מענטשלעך צום „דרויסנדיקן‟: אַ פֿרוי, אַ ספֿרדישער, אַן אַראַבער אאַז”וו. קיין צווייטער שלום־עליכם האָט דאָ נישט געשריבן, אָבער ס’איז יאָ געווען עפּעס נײַס, וואָס מע האָט נישט געשריבן אויף העברעיִש.

קען מען זאָגן, אַז דו ביסט דווקא צוגעצויגן צו אָט די מינאָריטעטן־שרײַבער?

יאָ, ווײַל איך פֿיל אַז פֿון דאַנען, און פֿון דער ווײַטנס, קאָן מען זען אַנדערע זאַכן, איידעלע זאַכן. פֿאַרשטייט זיך, איך ווייס אַז [אַבֿרהם] סוצעקווער איז געווען אַ גאון, אָבער איך בין פֿאַראינטערעסירט דווקא אין די פּראָזאַיִשע ענינים, די טאָג־טעגלעכע. און ס’איז וויכטיק בפֿרט אין דער תּקופֿה ווען די ייִדישע צענטערס זײַנען ערשט געהאַט חרובֿ געוואָרן, ווען מען האָט אָנגעהויבן הערן די טענער פֿון דער פּעריפֿעריע, און ישׂראל איז טאַקע געוואָרן אַ צענטראַלע פּעריפֿעריע פֿון ייִדיש.

צי קאָן מען זאָגן אַז דײַן ליבע צו דער פּעריפֿעריע האָט דיך געפֿירט צו ייִדיש?

קאָן זײַן. איך אַליין קום פֿון אַ שטעטל, ראשון לציון, און איך האָב געזען מיט מײַנע אייגענע אויגן די מעברות און די שיכונים. ווען איך בין געקומען אין תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט און זיך געלערנט העברעיִשע ליטעראַטור, האָב איך גאָרנישט געהערט וועגן זיי, פּונקט אַזוי ווי איך האָב גאָרנישט געהערט וועגן ייִדיש. ווי אַ קינד פֿלעג איך קומען, צוזאַמען מיט דער באָבען, צו די טרעפֿונגען אין „אַרבעטער רינג‟, און איך געדענק די מענטשן — אָבער וווּ זײַנען זיי אין דער ישׂראלדיקער קולטור? איך האָב געוואָלט אַז זיי זאָלן אויך באַקומען אַן אָרט. פּונקט דעמאָלט, ווען איך בין געווען אַ סטודענטקע, האָב איך געירשנט ייִדישע ביכער פֿון דער באָבען, און פֿאַרשטאַנען אַז דאָס איז די צײַט בעסער זיך צו באַקענען מיט יידיש.

מיינסטו, כּדי צו ווערן אַ ייִדישיסט דאַרף מען האָבן געקענט די שפּראַך דאָס גאַנצע לעבן?

אין גאַנצן נישט. עס קאָן אַפֿילו שטערן, ווײַל אַזוי קומט מען נישט אָביעקטיוו צו דער שפּראַך, און ייִדיש דאַרף מען לערנען באַפֿרײַט פֿון פֿאַרפֿליכטונגען, פֿון דײַנע באַציִונגען מיט מאַמעס און באָבעס.

ס’איז אַ וויכטיקע בשׂורה פֿאַר דײַנע תּלמידים, וואָס האָבן בדרך־כּלל נישט געהערט ייִדיש אין דער היים.

יאָ. זיי קומען באַפֿרײַטע פֿון די אַלע פֿאַרפֿליכטונגען און סטערעאָטיפּן. ווען איך לערן זיי וועגן דעם שפּראַכנקאַמף אין ישׂראל, פֿרעגן זיי: פֿאַר וואָס דאַרף זײַן אַ קריג צווישן העברעיִש און ייִדיש? זיי קומען צו ייִדיש נאָר ווײַל עס אינטערעסירט זיי, ווײַל זיי האָבן געפֿונען אין דער שפּראַך און אין איר קולטור אַ באַזונדערע סענסיטיווקייט.