אַן אינטערװיו מיט אַ ייִדיש װוּנדערקינד

An Interview with a Yiddish Wunderkind

די טעכטער נױבערג (פֿון רעכטס): קרײנדל, טרײַנע און שפּרינצע
די טעכטער נױבערג (פֿון רעכטס): קרײנדל, טרײַנע און שפּרינצע

פֿון איציק בלימאַן

Published August 26, 2016, issue of August 29, 2016.

פֿאַרן הײַנטיקן ייִדיש־רעדער איז נישטאָ קײן בעסערע װאַקאַציע װי די זומערדיקע „ייִדיש־װאָך“ — די פּאָפּולערסטע פּראָגראַם פֿון דער ייִדישיסטישער אָרגאַניזאַציע „יוגנטרוף“. דעם זומער איז די ייִדיש־װאָך פֿאָרגעקומען אין קאָפּײק, ניו־יאָרק אין די בערקשיר־בערג — אַ מקום־מנוחה פֿאַר יונג און אַלט, װוּ שטאָטלײַט קענען זיך גוט אָפּרוען אױף דער פֿרישער לופֿט. מחיה־נפֿשות!

פֿון מײַנעט װעגן איז אָבער די גרעסטע פֿרײד צו רעדן מיט מײַנע באַקאַנטע װאָס װױנען מעבֿר־לים, און דערפֿאַר זעען מיר זיך זײער זעלטן. אױף אַ פֿריִערדיקער ייִדיש־װאָך האָב איך זיך באַקענט מיט דעם לינגװיסט פֿון טרירער אוניװערסיטעט אין דײַטשלאַנד, פּראָפֿעסאָר שמעון נױבערג און זײַן פֿרױ חנה־געלע. אױף דער הײַיאָריקער ייִדיש־װאָך האָב איך זיך אױך באַקענט מיט זײערע דרײַ געראָטענע טעכטערלעך: טרײַנע (12 יאָר אַלט), קרײנדל (10 יאָר) און שפּרינצע (8 יאָר). אַזױ װי דאָס קינד פֿון אַבֿרהם רײזענס ליד „אַ קינד אַ גאָלדענע“, זענען די נױבערג־מײדלעך פֿירשפּראַכיק: מיטן טאַטן רעדן זײ נאָר אױף ייִדיש; מיט דער מאַמען — נאָר אױף פֿראַנצײזיש; אין שול — ס’רובֿ אױף דײַטש און נישט װינציק אױף ענגליש. רעדן אױף פֿאַרשײדענע שפּראַכן איז נישט זײער אײנציקער טאַלאַנט: די מײדלעך קענען שײן זינגען (מע קען זײ הערן אױף דעם קאָמפּאַקטל „פֿאַר דעם נײַעם דור! ייִדישע קינדערלידער“) און מאַכן אַקראָבאַטיק.

מוצאי־שבת, דעם 20סטן אױגוסט, האָב איך גענומען אַן אינטערװיו בײַ דער עלטסטער טאָכטער, טרײַנע, כּדי צו הערן װעגן איר לעבן אין דײַטשלאַנד און איר פּערזענלעכער באַציִונג צו דער ייִדישער שפּראַך. דער װײַטערדיקער טעקסט איז אַן אױסצוג פֿון דעם אינטערװיו.

(איר טאַטע האָט אָפּגעהאַלטן אַ רעדע אין פּאַריז װעגן זײַן פּראַקטיק מיט זאַמלען און באַאַרבעטן ייִדישע קינדער־ביכלעך, װאָס מע קען געפֿינען אױפֿן װעבזײַטל „אַקאַדעם“.)

איציק: אין װאָס פֿאַר אַ שול גײסטו?

טרײַנע: איך גײ אין אַן אינטערנאַציאָנאַלער גימנאַזיע. אין דײַטשלאַנד איז אַ גימנאַזיע פֿון פֿינפֿטן לערניאָר ביז צום דרײַצעטן לערניאָר. מײַן שולע איז אַ רעלאַטיװ ספּעציעלע שולע װײַל זײ האָבן אַ צװײשפּראַכיקן צװײַג (װוּ איך בין) און דאָס מײנט אַז מע לערנט געאָגראַפֿיע און געשיכטע אױף ענגליש. מײַן שולע האָט אױך זײער אַ סך אינטערנאַציאָנאַלע פּראָיעקטן, ספּעציעל מיט אינדיע, װײַל זײ האָבן אױפֿגעבױט אַ סך שולעס פֿאַר קינדער דאָרטן.

ס’איז טאַקע אַ שײנע שולע, און מיר האָבן אַ סך פֿאַרשײדענע שפּראַכן װאָס מיר קענען זיך לערנען. װי אַ דריטע שפּראַך קענען מיר זיך לערנען איטאַליעניש, שפּאַניש, רוסיש… װי אַ ברירה־לימוד קען מען זיך אױך לערנען כינעזיש, יאַפּאַניש; איך מײן אַז מע האָט זיך אַ מאָל אַפֿילו געקענט לערנען עבֿריתּ. יאָ, ס’איז זײער אַן אינטערנאַציאָנאַלע שולע. אין מײַן קלאַס, װוּ מיר זענען 29 שילערס, האָבן מיר פֿערצן נאַציאָנאַליטעטן. מיר האָבן אַ סך פֿאַרשײדענע שפּראַכן און קולטורן אין דער שולע.

איציק: װעלכע שפּראַכן רעדסטו מיט די עלטערן?

טרײַנע: מיט דער מאַמען — נאָר אױף פֿראַנצײזיש, מיטן טאַטן — נאָר אױף ייִדיש. איך מײן אַז מײַנע טאַטע־מאַמע, צװישן זיך, רעדן פֿראַנצײזיש מערסטע פֿון דער צײַט. מײַנע שװעסטער רעדן דײַטש צװישן זיך די מערסטע צײַט, סתּם װײַל מיר קומען פֿון דער שולע װוּ אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר גערעדט אױף דײַטש און די גאַנצע װעלט אַרום אונדז איז אױף דײַטש. אָבער מיט טאַטע־מאַמע איז בלױז פֿראַנצײזיש און ייִדיש.

איציק: װאָס טראַכטן די אַנדערע תּלמידים װעגן דעם, װאָס איר רעדט ייִדיש אין דער הײם?

טרײַנע: איך מײן אַז אַ סך פֿון זײ װײסן אַפֿילו נישט, אָדער זײ װײסן נישט װאָס ייִדיש איז. די װאָס װײסן באמת װאָס ייִדיש איז, און װאָס װײסן אַז דאָס איז מײַן „טאַטע־לשון“ אַזױ צו זאָגן, זענען פֿון מײַנע ענגסטע חבֿרים. זײ זענען אָפֿט מאָל בײַ אונדז אין דער הײם און הערן װי מיר רעדן.

רײנע שעכטער [װאָס איז אױך געזעסן דערבײַ]: װען האָסטו אָנגעהױבן צו באַמערקן אַז ייִדיש איז אײגנאַרטיק אָדער װיכטיק?

טרײַנע: װען איך בין אַרײַן אין שולע. איך בין אַרײַן אין קינדער־גאָרטן און כ’האָב זיך אױסגעלערנט דײַטש. איך האָב געברענגט דײַטש אַרײַן אין דער הײם און האָב קאַליע געמאַכט אַלץ מיט ייִדיש און פֿראַנצײזיש. מײַנע שװעסטער האָבן אָנגעהױבן רעדן דײַטש מיט מיר, אָדער אַרײַנמישן דײַטש און די אַנדערע שפּראַכן. װען זײ זענען אַרײַן אין שולע האָבן מיר אָנגעהױבן צװישן זיך צו רעדן אױף דײַטש, און בלױז מיטן טאַטן ייִדיש און מיט דער מאַמען פֿראַנצײזיש. איך פֿיל זיך אַ ביסל שלעכט װעגן דעם, װײַל איך האָב נישט געװוּסט דעמאָלט… שפּעטער האָב איך אָבער באַמערקט אַז אין דער שולע זענען נישט געװען קײן אַנדערע ייִדיש־רעדנדיקע מענטשן. ס’איז געװען אַ מײדל אין מײַן קלאַס װאָס האָט גערעדט פֿראַנצײזיש, סע זענען געװען מענטשן װאָס האָבן גערעדט ענגליש. אַלע האָבן גערעדט דײַטש. אָבער ייִדיש האָט קײנער נישט גערעדט! איך האָב קײנעם נישט געקענט װאָס האָט גערעדט ייִדיש, אַחוץ מײַן משפּחה. איך מײן אַז דעמאָלט האָב איך אָנגעהױבן דאָס צו רעאַליזירן, און שפּעטער נאָך מער און מער.

איציק: איך האָב געהערט פֿון דײַן טאַטן אַז איר לײענט צוזאַמען כּמעט יעדן אָװנט אָדער עטלעכע מאָל אַ װאָך, אַיאָ?

טרײַנע: איצט לײען איך מער נישט אַזױ אָפֿט מיט קרײנדל און שפּרינצע, סתּם װײַל איך גײ שלאָפֿן אַ סך שפּעטער פֿון זײ. אָבער פֿריִער זענען מיר יעדן אָװנט — מײַן טאַטע און מײַנע צװײ שװעסטער און איך — געװען אין אײנעם פֿון די דרײַ צימערן און מײַן טאַטע האָט אונדז עפּעס פֿירגעלײענט. מיר האָבן אַלע מאָל געהאַט צװײ צי דרײַ ביכער אין דער זעלביקער צײַט אױף צװײ צי דרײַ פֿאַרשײדענע שפּראַכן… און מיר האָבן געטראַכט, צי װעלן מיר איצט לײענען אױף פֿראַנצײזיש, צי אױף ייִדיש צי אױף דײַטש?

איציק: דאָס זעלבע בוך?

טרײַנע: נײן, פֿאַרשײדענע. און װען מיר זיצן, צום בײַשפּיל, אין אױטאָ — װײַל מיר פֿאָרן אױף זײער אַ סך לאַנגע נסיעות אין אױטאָ, פֿינף אָדער זעקס שעה אַ מאָל, אָדער לענגער — איז, דער טאַטע לײענט פֿיר עפּעס אַ קורץ בוך װאָס האָט, איך װײס נישט, הונדערט צװאַנציק זײַטן לערך. ער לײענט עס נישט פֿיר אין גאַנצן, װײַל מיר װילן נישט הערן אַזױ לאַנג… אָבער דער טאַטע לײענט באמת אַ סך פֿיר, און מיר קענען זײער אַ סך ייִדישע ביכער מסתּמא דורך דעם.

איציק: װאָס האָט ער אײַך פֿירגעלײענט?

טרײַנע: איך מײן אַז שפּרינצע װאָלט זײער גוט געקענט ענטפֿערן אױף דעם, װײַל הײַנט לײענט ער איר אַ סך פֿיר. װען איך בין געװען קלײן האָט דער טאַטע מיר פֿירגעלײענט דאָס „בבֿא־בוך“, מײן איך.

איציק: טאַקע?

טרײַנע: איך מײן אַז ס’איז געװען דאָס בבֿא־בוך… אפֿשר אַ מאָדערנע װערסיע? אָבער ער האָט אױך פֿירגעלײענט אַ סך מעשׂיות… מיר האָבן געלײענט אַ גאַנצע סעריע פֿון מעשׂיות מיט צװילינגען, [פֿון ליוסי פֿיטש־פּערקינס] מיט, צום בײַשפּיל, צװײ עסקימאָסישע קינדער װאָס װױנען בײַם צפֿון־פּאָלוס, און זײ דערלעבן אַװאַנטורעס.

איציק: צי האָט איר געלײענט די קלאַסיקערס? שלום־עליכמען, מענדעלען, פּרצן? אפֿשר „מאָטל פּײסע דעם חזנס“?

טרײַנע: יאָ, אַװדאי. דאָס האָבן מיר געלײענט. איך מײן אַז שפּרינצע האָט דאָס אָקערשט געלײענט. דאָס הײסט, מײַן טאַטע האָט דאָס אַלץ פֿירגעלײענט, מיר האָבן עס נישט געלײענט אַלײן. מײַן טאַטע האָט אַ סך, אַ סך פֿירגעלײענט. באמת אַ סך. און מיר האָבן אױך געלײענט… איך װײס פּונקט נישט װי דאָס בוך הײסט, אָבער ס’איז עפּעס געװען מיט… לאַבזיק, אַ מעשׂה מיט אַ הונט. װאָװיק און לאַבזיק [פֿון כאַװער פּאַװער]. און אױך אַ סך פֿון די קורצע מעשׂיות… שפּרינצע, װי הײסט דאָס… פֿליגעלע־מיגעלע?

[שפּרינצע לױפֿט צו צו אונדז.]

שפּרינצע: עס הײסט פֿליגעלע־מיגעלע!

טרײַנע: שפּרינצע, װאָס פֿאַר אַ לענגערע ביכער האָט דער טאַטע אונדז פֿירגעלײענט?

שפּרינצע: מאָטל פּײסע…

טרײַנע: יאָ, דאָס האָבן מיר שױן געזאָגט.

שפּרינצע: ער האַלט אין מיטן פֿירלײענען שלום־עליכמס אױטאָביאָגראַפֿיע „פֿונעם יאַריד“.

איציק: טאַקע? און עס געפֿעלט דיר?

שפּרינצע: יאָ!

טרײַנע: מיר האָבן געלײענט אַזױ פֿיל ביכער, אַז איך געדענק נישט אַלע.

רײנע שעכטער: האָסט זיך אַ מאָל אַקעגנגעשטעלט קעגן דעם, װאָס דער טאַטע לײענט דיר פֿיר אַזױ אָפֿט אָדער אַזױ פֿיל?

טרײַנע: אָפֿט מאָל זאָג איך אַז איך װיל פּונקט איצט נישט לײענען, װײַל איך דאַרף טאָן עפּעס אַנדערש. אָבער קאָנקרעט זיך אַנטקעגנשטעלן אַז טאַטע זאָל מיר מער נישט פֿירלײענען? דאָס האָב איך נישט געטאָן װײַל איך האָב ליב װען מײַן טאַטע לײענט מיר פֿיר, װײַל איך האָב נישט ליב לײענען אַלײן. איך װײס נישט, מסתּמא קומט דאָס פֿון דעם, אַז איך בין אױפֿגעװאַקסן מיט דעם, אַז מײַן טאַטע האָט מיר אַלע מאָל פֿירגעלײענט. אָבער איך האָב נישט אַזױ ליב לײענען אַלײן — נישט אױף ייִדיש, נישט אױף דײַטש, נישט בכלל נישט. איך האָב זײער ליב צו הערן אױדיאָביכער און סתּם װען עמעצער לײענט מיר פֿיר. סע מאַכט נישט אױס צי מײַן טאַטע צי פֿון עפּעס אַן אױדיאָבוך, צי מײַן שװעסטער, װאָס זי טוט דאָס נישט… אָבער סתּם, סע מאַכט נישט אױס װער. איִך האָב סתּם זײער ליב צו הערן עמעצן װאָס לײענט מיר פֿיר אַ בוך. און איך בין זײער צופֿרידן װאָס מײַן טאַטע טוט דאָס.

איציק: דו האָסט ליב צו קומען אױף דער ייִדיש־װאָך? דו קוקסט אַרױס אױף דעם?

טרײַנע: יאָ, אַװדאי. די ייִדיש־װאָך איז אַ הױכפּונקט פֿון יאָר, ספּעציעל אַז מיר קענען נישט קומען אַלע מאָל. איז איך פֿרײ זיך אַלע מאָל זײער זײער שטאַרק װען מיר קענען קומען. איך האָב עס זײער זײער ליב, ספּעציעל אַז איך האָב בכלל נישט קײן געלעגנהײט צו רעדן ייִדיש מיט מענטשן אַחוץ מײַן משפּחה, און ספּעציעל נישט מיט מענטשן אין מײַן עלטער, אָדער לערך מײַן עלטער. איז פֿאַר מיר איז דאָס זײער זײער שײן. און סתּם אױך װײַל מיר האָבן חבֿרים דאָ, און אַזױ װײַטער.

איציק: איר שטײט אין קאָנטאַקט אין משך פֿון יאָר?

טרײַנע: נו, מיר שטײען נישט אין ענגן קאָנטאַקט, אָבער אַ מאָל שרײַבן מיר בליצבריװ. מײַנע טאַטע־מאַמע שטײען אין קאָנטאַקט מיט אַנדערע טאַטע־מאַמעס און דורך דעם קען מען אַ מאָל אַראַנזשירן עפּעס אַ… סתּם אַ קלונג צי אַ סקײַפּ. אָבער פֿאַר אַ יאָרן, צום בײַשפּיל, װען מיר זענען נישט געקומען האָבן מיר „אַרײַנגעסקײַפּט“ אין ייִדיש־װאָך.

שפּרינצע: אָבער אַ מאָל קומען מענטשן צו אונדז אַהײם אָדער אַ מאָל גײען מיר אױך צו זײ אַהײם.

טרײַנע: אַ מאָל זענען, צום בײַשפּיל, די קאַפּלאַנס געקומען צו אונדז קײן טריר אױף צװײ װאָכן. דאָס איז געװען מיט יאָרן צוריק. [טרײַנע װענדט זיך צו רפֿאלקע קאַפּלאַן, נאָך אַ קינד װאָס זיצט דערבײַ]: דו געדענקסט אַז דו ביסט געװען בײַ מיר אין דער הײם?

רפֿאלקע: יאָ!

טרײַנע: יאָ. מיר שטײען נישט אין ענגן קאָנטאַקט, אָבער מיר האָבן קאָנטאַקט.

רײנע שעכטער: איך װײס אַז ס’איז עטלעכע יאָר ביז דו װעסט אָנהײבן אַפֿילו טראַכטן װעגן האָבן קינדער אָדער אַ משפּחה, אָבער פֿון די אַלע שפּראַכן װאָס דו רעדסט, װײסטו װעלכע דו װאָלטסט געװאָלט איבערגעבן?

איך מײן אַז ס’איז גוט צו קענען מער װי אײן שפּראַך. פֿון די שפּראַכן װאָס איך רעד… איך קען מסתּמא נישט איבערגעבן אַלע פֿיר. אַנדערע מענטשן מײנען אַז ס’איז זײער קאָמפּליצירט װי אַזױ סע אַרבעט בײַ אונדז, אַז מיט מײַן מאַמען רעד איך בלױז פֿראַנצײזיש און מיט מײַן טאַטן רעד איך בלױז ייִדיש. צום בײַשפּיל, װען מיר זענען בײַם טיש און שפּרינצע זאָגט עפּעס, ענטפֿער איך איר אױף דײַטש, דער טאַטע זאָגט עפּעס אױף ייִדיש און איך ענטפֿער עפּעס צו מײַן מאַמען פּלוצעם אױף פֿראַנצײזיש, און קרײנדל עפּעס צו דעם טאַטן אױף ייִדיש… פֿאַר מיר איז דאָס אין גאַנצן נאַטירלעך, און איך קען עס נישט אַנדערש. אָבער איך מײן, אױב מײַן מאַמע װאָלט גערעדט צװײ שפּראַכן מיט מיר און מײַן טאַטע צװײ שפּראַכן מיט מיר… דאָס װאָלט נישט געװען אַזױ פּשוט. איך מײן אַז „אײן מענטש, אײן שפּראַך“ איז גוט, אָבער מער נישט. ייִדיש מײן איך װאָלט געװען זײער װיכטיק, װײַל סתּם, סע זענען נישטאָ קײן סך מענטשן װאָס רעדן ייִדיש און ס’איז זײער באַזונדערש צו קענען די־אָ שפּראַך. מענטשן װײסן נישט פֿון ייִדיש און װײסן נישט אַז סע עקסיסטירט אַזאַ שפּראַך אױך. צום בײַשפּיל, װען מענטשן דערװיסן זיך אַז איך רעד ייִדיש פֿרעגן זײ: אָבער װוּ רעדט מען דאָס? ס’איז נישטאָ קײן אײן לאַנד װוּ מע רעדט דאָס, און דערפֿאַר װײסן אַ סך מענטשן נישט װעגן דעם. איך מײן אַז דאָס איז טאַקע אַ שאָד. דאָס װאָלט פֿאַר מיר געװען זײער זײער װיכטיק איבערצוגעבן. װאָס שײך פֿראַנצײזיש אָדער דײַטש… סע װענדט זיך װוּ איך װעל װױנען. דײַטש און ענגליש װאָלטן מסתּמא געװען די צװײ שפּראַכן װאָס װאָלטן נישט געװען אַזױ װיכטיק פֿאַר מיר איבערצוגעבן. אָבער מע’ט זען.