קהילה

ייִדיש אין קאַזאַן

Yiddish in Kazan

פֿון יואל מאַטוועיעוו

פֿונעם 2טן ביזן 4טן סעפּטעמבער איז צום צווייטן מאָל דורכגעפֿירט געוואָרן אַ „לימוד‟־קאָנפֿערענץ אין קאַזאַן, די הויפּטשטאָט פֿון טאַטאַרסטאַן, ווי אַ טייל פֿונעם „פּאָסט־סאָוועטישן‟ אָפּטייל פֿונעם „לימוד‟.

בערך 450 מענטשן, אַרײַנגערעכנט אַ גאַנצע ריי באַרימטע פּערזענלעכקייטן, האָבן זיך פֿאַרזאַמלט אויף דער קאָנפֿערענץ, וועלכע איז פֿאָרגעקומען אינעם דאָרף פּעטראָווסקי, נישט ווײַט פֿון דער שטאָט, אין אַ מאָדערנעם האָטעל־קאָמפּלעקס. אין דער אונטערנעמונג האָט זיך באַטייליקט דער אינטערנאַציאָנאַלער ייִדיש־צענטער בײַם „ייִדישן וועלט־קאָנגרעס‟ מיטן צענטער אין ווילנע. די אָרגאַניזאַציע האָט ווידער באַטאָנט, אַז זי האָפֿט אויפֿצולעבן די שפּראַך אויפֿן שטח פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד, ווי אַ נייטיקן יסוד פֿון דער טראַדיציאָנעלער ייִדישער קולטור אינעם לאַנד.

דער פּאָסט־סאָוועטישער אָפּטייל פֿונעם „לימוד‟, געגרינדעט אין 2006, איז בעצם אַ רוסיש־שפּראַכיקע אונטערנעמונג, וואָס ווערט דורכגעפֿירט יעדעס יאָר נישט בלויז אין רוסלאַנד און די געוועזענע סאָוועטישע רעפּובליקן, נאָר אויך אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן און ארץ־ישׂראל, ווי עס וווינען אַ סך ייִדישע רוסיש־רעדער. איך האָב אַליין מיט צוויי יאָר צוריק דערציילט וועגן מײַנע לעקציעס אויף אַזאַ אונטערנעמונג אין ניו־דזשערזי.

זײַענדיק אַ היסטאָרישער צענטער פֿון ייִדישקייט, קאָן ווילנע דינען ווי אַ געראָטענער סטראַטעגישער פּונקט פֿון קאָאָפּעראַציע צווישן מערבֿדיקע און פּאָסט־סאָוועטישע פּראָיעקטן. הגם ליטע איז אַרײַן אינעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד מיט 12 יאָר צוריק, פֿילט זיך דאָרטן נאָך אַלץ אַ בולטע סאָוועטישע און רוסישע השפּעה. נישט געקוקט אויף די נאַציאָנאַליסטישע שטימונגען, קענען 80 פּראָצענט ליטווינער רוסיש און בײַ אַ ממשותדיקן טייל פֿון דער באַפֿעלקערונג בלײַבט עס די איינציקע שפּראַך.

דער אינטערנאַציאָנאַלער ייִדיש־צענטער איז געגרינדעט געוואָרן אין 2014 און פֿאַרנעמט זיך גאַנץ אַקטיוו מיט פּראַקטישע פּראָגראַמען. למשל, 20 אַקטיוויסטן האָבן זיך באַטייליקט פֿונעם 22סטן ביזן 24סטן אויגוסט אינעם ווילנער סעמינאַר „פּערל פֿון ייִדיש־קולטור‟. בעת דער פֿאַרגאַנגענעם „לימוד‟־קאָנפֿערענץ אין קאַזאַן, האָט דער ייִדיש־צענטער דורכגעפֿירט אַ קאָנצערט פֿון דער באַקאַנטער זינגערין מאַרינאַ יאַקובאָוויטש אונטערן אַקאָמפּאַנימענט פֿונעם מאָסקווער מוזיקער לעוו סאַנדיוק, דער גרינדער פֿון דער כּלי־זמרישער גרופּע „קלעזמאַסטערס‟. אַ געבוירענע אין מערבֿ־אוקראַיִנע, וווינט יאַקובאָוויטש איצט אין ארץ־ישׂראל.

אין דער זעלביקער צײַט, פֿונעם 2טן ביזן 4טן סעפּטעמבער, איז אין קאַזאַן פֿאָרגעקומען דער פֿינפֿטער אינטערנאַציאָנאַלער פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישער מוזיק, „קאַזאַנפֿעסט‟. ייִדיש האָט פֿאַרנומען אַ גרויס אָרט אין דער אונטערנעמונג. ד״ר מיכאל ריסקין איז אויפֿגעטראָטן מיט אוניקאַלע לידער, געירשנט פֿון זײַן עלטער־זיידן, און דער מאָסקווער פֿאָלק־דועט „אויפֿן וועג‟ טראָגט אַ ייִדישן נאָמען.

מיט אַ יאָר צוריק, האָט מען אין קאַזאַן אָפּגעמערקט דעם הונדערטסטן יוביליי פֿון דער גרויסער שטאָטישער שיל. אין דער אונטערנעמונג האָבן זיך באַטייליקט 500 מענטשן, בתוכם דער צײַטווײַליקער פּרעזידענט פֿון טאַטאַרסטאַן, רוסטאַם מאַניכאַנאָוו; דער מעיאָר פֿון דער שטאָט, אילסור מעטשין; דער הויפּט־מופֿטי פֿון דער רעפּובליק, קאַמיל סאַמיגולין; און דער ליובאַוויטשער הויפּט־רבֿ פֿון דער רוסלענדישער פֿעדעראַציע, בערל לאַזאַר, וועלכער האָט באַמערקט, אַז אין טאַטאַרסטאַן הערשט אַ פֿרײַנדלעכע אַטמאָספֿער צווישן פֿעלקער און רעליגיעס.

אויפֿן ערשטן בליק, איז קאַזאַן אַ חידושדיק אָרט פֿאַר ייִדיש־אונטערנעמונגען. די ערשטע ייִדישע קהילה אין דער שטאָט איז באַשטאַנען פֿון די געוועזענע קאַנטאָניסטן. נאָכן אָפּדינען לאַנגע יאָרן אין דער רוסישער אַרמיי, וווּ מע האָט זיי כּסדר גערודפֿט און געפּרוּוונט צו שמדן בגוואַלד, זענען אַ טייל פֿון זיי געבליבן אין קאַזאַן. ס׳רובֿ ייִדן האָבן נישט געטאָרט וווינען מחוץ דעם תּחום־המושבֿ, הגם אַ קליינע צאָל ייִדישע אַפּטייקער און בעל־מלאָכות האָט זיך אײַנגעגעבן זיך דאָרטן צו באַזעצן. לכתּחילה האָט די אָרטיקע קהילה געהאַט אַן אַסימילירטן טעם.

אינעם יאָר 1897 האָבן די ייִדן באַקומען אַ דערלויבעניש פֿון דער מלוכה צו עפֿענען אַן אָפֿיציעל רעגיסטירטע שיל, וועלכע האָט זיך ערשט געעפֿנט אין 1915, נאָך לאַנג־יאָריקע ביוראָקראַטישע שוועריקייטן. מיט הונדערט יאָר שפּעטער, איז די שיל רעמאָנטירט געוואָרן און זיך געעפֿנט פֿון ס׳נײַ. צוליב דעם דאָזיקן געשעעניש האָט מען געפּראַוועט די דערמאָנטע פֿאַראַיאָריקע שׂימחה.

אַ רעלאַטיוו גרויסע ייִדישע קהילה האָט זיך צום ערשטן מאָל באַוויזן אין דער טאָטערישער הויפּטשטאָט נאָך דער רעוואָלוציע. הײַנט באַטרעפֿט די ייִדישע באַפֿעלקערונג אין קאַזאַן 8-10 טויזנט נפֿשות.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז מיט אַ טויזנט יאָר צוריק האָט אין דער געגנט געקאָנט יאָ זײַן אַן אַקטיווע ייִדישע קהילה. אינעם 10טן יאָרהונדערט איז אויפֿן שטח פֿון דער הײַנטיקער שטאָט שוין געשטאַנען אַ גענוג אַנטוויקלטער ייִשובֿ. דעמאָלט איז דער ראַיאָן געווען אונטער דער מאַכט פֿון כאַזאַריע, וווּ ייִדישקייט, ווי באַקאַנט, איז אָנגענומען געוואָרן ווי די אָפֿיציעלע רעליגיע פֿון די פֿירנדיקע שיכטן. אין דער זעלבער צײַט, האָט זיך אין דער וואָלנער בולגאַריע, וועלכע האָט געגרינדעט די שטאָט ווי אַ גרענעץ־פֿעסטונג, זיך פֿאַרשפּרייט איסלאַם. אַ טייל היסטאָריקער זענען זיך אַפֿילו משער, אַז דער עצם־נאָמען פֿון קאַזאַן האָט צו טאָן מיט די כאַזאַרן, הגם אַזאַ מיינונג איז נישט פּאָפּולער. עס קאָן זײַן, אַז במשך פֿון אַ געוויסער צײַט האָבן די אָרטיקע גרים און נײַע מוסולמענער אַקטיוו קאָנטאַקטירט צווישן זיך און מיט זייערע מיטגלייבער פֿון אַנדערע לענדער.

דער ייִדישער — און ייִדיש־רעדנדיקער — קאָלווירט וואַלדהיים לעבן ביראָבידזשאַן איז געגרינדעט געוואָרן אינעם יאָר 1928 דורך אַ גרופּע ייִשובֿניקעס פֿון קאַזאַן, צוזאַמען מיט אײַנוואַנדערער פֿון ווײַסרוסלאַנד און מיזרח־אוקראַיִנע. אין טאַטאַרסטאַן און דער בשכנותדיקער אודמורטיע האָבן די ייִדן במשך פֿון 150 יאָר באַוויזן צו שאַפֿן אַן אייגענעם דיאַלעקט פֿון ייִדיש, באַשפּרענקלט מיט אַ צאָל ספּעציפֿישע טאָטערישע און אודמורטישע ווערטער. אין דער וועלט טרעפֿן זיך נאָך אַלץ ייִדיש־רעדער, וואָס רופֿן אָן אַ גרויסן טײַך „קאַם‟; סתּם אַ טײַך — „שורך‟, און קאַשע — „באָטקע‟.

וואָס שייך רעליגיע, איז שווער צו גלייבן, אַז הרבֿ בערל לאַזאַר גלייבט ערנסט, אַז מע דאַרף נאָכפֿאָלגן דעם מוסטער פֿון די „מעסיקע‟ טאָטערישע מוסולמענער. הגם ס׳רובֿ טאָטערן האָבן אַ פֿאָרמעלע שײַכות צו איסלאַם, זענען אַ סך פֿון זיי אינגאַנצן אַסימילירטע עם־הארצים, וואָס גייען צום בעסטן איין מאָל אַ יאָר אין אַ מעטשעט; געדענקען, אַז זייער באָבע האָט געקאָנט פֿאַרשטיין די מיסטעריעזע אותיות פֿונעם קאָראַן, און טראַכטן, אַז אין טעאָריע וואָלטן זיי נישט געדאַרפֿט פֿאַרבײַסן די משקה מיט חזיר.

פֿון צײַט צו צײַט טרעפֿן זיך צווישן אַזעלכע טיפּן ענטוזיאַסטישע יחידים, וואָס ווילן „תּשובֿה טאָן‟ און מאַכן דעם אויספֿיר, אַז אַן „עכטער‟ פֿאַרברענטער איסלאַמיסט מוז זיך אָנשליסן אין „אײַסיס‟, ווײַל נאָרמאַלע פֿרומע מוסולמענער זענען בלויז אַ קליינער מיעוט אין דער אַרומיקער סבֿיבֿה. פֿון דער צווייטער זײַט, האָבן די טאָטערן געשפּילט אַ ריזיקע ראָלע אין די קריסטלעך־מוסולמענישע באַציִונגען אויפֿן שטח פֿונעם הײַנטיקן רוסלאַנד.

אין פֿאַרגלײַך מיט די פֿאַראייניקטע שטאַטן, שטעלט מיט זיך די רוסלענדישער פֿעדעראַציע אַ בונטן טעפּעך פֿון פֿאַרשיידענע פֿעלקער און אָרטיקע פּאָליטישע סטרוקטורן. טאַטאַרסטאַן איז איינע פֿון 22 רעפּובליקן אין די פֿעדעראַציע־ראַמען מיט אַ ברייטער אויטאָנאָמיע, אַן אייגענער קאָנסטיטוציע און צוויי אָפֿיציעלע שפּראַכן, טאָטעריש און רוסיש. אַזוי צי אַזוי, איז מערקווירדיק, אַז ייִדיש באַווײַזט זיך אין אַזאַ אינטערעסאַנטער היסטאָרישער שטאָט.