אַ בונדיסט וואָס האָט געלערנט טויבע קינדער צו רעדן

A Bundist Leader Who Taught Deaf Children to Speak

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published October 16, 2016, issue of October 26, 2016.

די געשיכטע פֿון „בונד‟ און זײַנע טוער לאָזט זיך דערצײלן אונטער פֿאַרשידענע קוקװינקלען.

מען קאָן זיך, למשל, אָפּגעבן מיט דער פּראַקטישער פּאָליטיק, דער אַקטיװיטעט פֿון בונדיסטישע פֿראַקציעס און אָרגאַניזאַציעס אין מיזרח־אײראָפּע פֿאַר און נאָך דער אָקטאָבער־רעװאָלוציע; אָדער מען קאָן פֿאָרשן די טעאָרעטישע אַנטװיקלונג פֿון דער בונדיסטישער אידעאָלאָגיע, װי אַזױ מען האָט געפּרוּװט צונױפֿברענגען סאָציאַליזם און ייִדישיזם; מען קאָן אױך שטודירן דעם „בונד‟ דורך די לעבנס־געשיכטעס פֿון זײַנע טוער. אַזױ װי אַנדערע ראַדיקאַלע פּאַרטײען, האָט דער „בונד‟ געהאַט אַ טראַדיציע פֿון אָפּגעבן כּבֿוד זײַנע העלדן. אָבער די דאָזיקע טראַדיציע איז געװען לעבעדיק כּל־זמן עס האָט נאָך געלעבט דער דור, װאָס האָט געדענקט די דאָזיקע פֿיגורן. די שפּעטערע היסטאָריקער האָבן זיך מער אינטערעסירט מיט די כּלל־ענינים אײדער מיט די יחידים.

די נײַע ביאָגראַפֿיע פֿון ישׂראל ליכטנשטײן (1883 — 1933), דעם חשובֿן אָנפֿירער פֿונעם לאָדזשער „בונד‟, איז אַן אומקער צו דער אַלטער טראַדיציע פֿון פּאָליטישע ביאָגראַפֿיעס. אָבער דאָס מאָל שרײַבט מען ניט פֿאַר די „אײגענע‟, נאָר פֿאַר „פֿרעמדע‟ — פֿאַרן עולם, װאָס האָט אַ קנאַפּן פֿאַרשטאַנד װעגן דעם „בונד‟ און בכּלל װעגן דעם פּױלישן ייִדנטום. בעת די נעמען פֿון חשובֿע ייִדישע סאָציאַליסטן פֿון דער פֿאַר־חורבן־תּקופֿה פֿאַרשװינדן פֿונעם ייִדישן קאָלעקטיװן זכּרון, דערמאָנט מען אָן זײ דאָרט, װוּ זײ זײַנען געװען טעטיק. עס איז מערקװירדיק, אַז ליכנטשטײנס ביאָגראַפֿיע איז אַרױסגעגעבן געוואָרן דורכן פּױלישן „אינסטיטוט פֿונעם נאַציאָנאַלן זכּרון‟. די דאָזיקע מלוכישע אַנשטאַלט איז געשאַפֿן געװאָרן נאָכן צעפֿאַל פֿון קאָמוניזם, כּדי װידעראױפֿצושטעלן דעם „עכטן‟ היסטאָרישן זכּרון פֿונעם פּױלישן פֿאָלק. אַװדאי איז דאָס זײער אַ סענסיטיװ געביט, בפֿרט אין דער הײַנטיקער פּאָליטישער אַטמאָספֿער, און צומאָל באַשולדיקט מען דעם דאָזיקן אינסטיטוט אין שטיצן נאַציאָנאַליסטישע געפֿילן.

אָבער אַ ביאָגראַפֿיע פֿון אַ פּראָמינענטן בונדיסט איז אַ גוטער סימן, אַז די „אָפֿיציעלע‟ פּױלישע געשיכטע נעמט אַרײַן אױך דעם ייִדישן עבֿר. דער מחבר מיכאַל טרעמבאַטש האָט דורכגעפֿירט אַ גרונדיקע פֿאָרשונג פֿון ייִדישע און פּױלישע מקורים, און האָט רעקאָנסטרויִרט אין אַ סך פּרטים סײַ דאָס לעבן סײַ די פּאָליטישע טעטיקײט פֿון זײַן העלד. פֿאַרן יסוד פֿאַר זײַנע חקירות האָט ער גענומען „ישׂראל ליכטנשטײן געדענקבוך‟, װאָס איז אַרױס אין מעקסיקע אין 1967. דערצו האָט ער זיך באַנוצט מיט דער לאָדזשער פּרעסע און מיט אַרכיװאַלע מאַטעריאַלן פֿון דער לאָדזשער שטאָט־פֿאַרװאַלטונג. דאָס האָט אים דערמעגלעכט צו שילדערן ליכטנשטײנס פּאָליטישע טעטיקײט װי אַ דעפּוטאַט פֿונעם „בונד‟ אין די יאָרן 1919–1933.

ליכטנשטײנס פּאָליטיק איז געװען נאָענט פֿאַרבונדן מיטן קאַמף פֿאַר ייִדיש. ער איז געװען אַן אַרײַנגײער אין י. ל. פּרצעס שטוב אין װאַרשע, װוּ ער האָט זיך געטראָפֿן מיט ייִדישע שרײַבער. מיט יאָרן שפּעטער אין לאָדזש איז זײַן שטוב אױך געװאָרן „דער סאַלאָן פֿון דער בונדישער אידעע‟, װי עס האָט זיך יאָרן שפּעטער דערמאָנט י. י. טרונק. לױטן באַרוף איז ליכטנשטײן געװען אַ פּעדאַגאָג, און זײַן ספּעציאַליטעט איז געװען צו לערנען טױב־שטומע קינדער. אין לאָדזש איז ער געװאָרן דער דירעקטאָר פֿון אַ ספּעציעלער שול „עזרת אילמים‟, װאָס האָט געלערנט אַזעלכע קינדער צו פֿאַרשטײן די רײד לױט די באַװעגונגען פֿון די ליפּן און רעדן אױף ייִדיש. אַרום דער שול האָט זיך אױפֿגעפֿלאַקערט אַ סיכסוך. די פּױלישע אַסימילאַטאָרן האָבן געטענהט, אַז די טױב־שטומע בלײַבן „פֿאַרשלאָסן‟ אין דער ייִדיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה און װעלן ניט קענען פֿאַרשטײן פּױליש. אַזױ אַרום, דערקלערט טרעמבאַטש, „האָט מען געפֿירט דעם קאַמף אַרום לערנען ייִדיש אונטער אידעאָלאָגישע פֿאָנען‟.

אונטער דער דײַטשישער אָקופּאַציע בעת דער ערשטער װעלט־מלחמה האָט ייִדיש באַקומען אַן אָפֿיציעלן סטאַטוס װי אַ לערן־שפּראַך. די דײַטשן האָבן געשטיצט ייִדיש אױף צו להכעיס די פּאָליאַקן, און דאָס האָט אונטערגעהיצט אַנטיסעמיטישע שטימונגען. ניט װײניקער שאַרף זײַנען געװען די אינערלעכע קאָנפֿליקטן צװישן ייִדישיסטן און אַסימילאַטאָרן אין דער ייִדישער סבֿיבֿה. נאָך מער קאָמפּליצירט איז דער מצבֿ פֿונעם „בונד‟ געװאָרן בעת דער פּױליש־סאָװעטישער מלחמה אין 1920, װען אַ היפּשע צאָל בונדיסטן האָבן געשטיצט די רוסישע רעװאָלוציע.  

אין דער אומאָפּהענגיקער פּױלישער רעפּובליק האָט ליכטנשטײן פֿאָרגעשטעלט דעם „בונד‟ אין דער לאָדזשער שטאָט־פֿאַרװאַלטונג. ביזן סאַמע טױט זײַנעם אין 1933 האָט ער געקעמפֿט אױף צװײ פֿראָנטן, קעגן די פּױלישע נאַציאָנאַליסטן און קעגן די ציוניסטן. פֿון אײן זײַט איז דער „בונד‟ באַשטאַנען אױף דעם, װאָס ייִדן זײַנען אַ פֿאָלק און דערפֿאַר זײַנען זײ מסוגל צו האָבן זײערע אײגענע נאַציאָנאַלע אינסטיטוציעס, קודם־כּל — שולן. פֿון דער אַנדערער זײַט, איז דער „בונד‟ געװען קעגן דער אײגענער ייִדישער מלוכה, פֿאַר ייִדיש און קעגן עבֿרית װי די ייִדישע נאַציאָנאַלע שפּראַך, און דאָס האָט געפֿירט צו אַ קאָנפֿליקט מיט די ציוניסטן. 

ליכטנשטײן איז געשטאָרבן פֿון אַן אומגעלונגענער אָפּעראַציע אין ניו־יאָרק אין 1933, און מען האָט אים געבראַכט צו קבֿורה אין לאָדזש. ער האָט ניט דערלעבט ביז די פֿינצטערע צײַטן, הגם זײַן רײַזע־נאָטיץ פֿון בערלין פֿונעם װינטער פֿון 1931־1932 לײענט זיך איצט װי אַ װאָרענונג: „אומהײמלעך איז אױף די בערלינער גאַסן‟.

נאָך זײַן טױט איז ליכטנשטײן געװאָרן אַ סיבמאָלישע פֿיגור פֿאַרן „בונד‟, װאָס מען האָט געדענקט אין פּױלן אױך נאָכן חורבן. זײַן נאָמען האָבן געטראָגן די ייִדישע פֿאָלקסשול און דער פּאַרטײ־קלוב פֿון בונד, װאָס האָבן עקזיסטירט אין לאָדזש נאָך עטלעכע יאָר נאָך דער צװײטער װעלט־מלחמה. ליכטנשטײן האָט פֿערקערפּערט דעם אידעאַל פֿונעם ייִדישן קעמפֿער. ער האָט גובֿר געװען אַ סך שװערע מניעות אין זײַן לעבן און — אַזוי ווי טרעמבאַטש שרײַבט אַליין — האָט ער „געגעבן מענטשן אַ האָפֿענונג, אַז מען קאָן פֿאַרבעסערן זײער גורל‟.