קונסט און קולטור, ישׂראל, מיטל־מיזרח, ליטעראַטור

דער פֿינצטערער אמת וועגן דער „ווײַסער שטאָט‟

The Dark Truth About the "White City"

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

דער ישׂראלדיקער אַרכיטעקט שרון ראָטבאַרד איז אַ שאַרפֿער קריטיקער פֿון דער פּאָפּולערער מיטאָלאָגיע פֿון תּל־אָבֿיבֿ, די שטאָט װאָס איז כּלומרשט אַנטשטאַנען װי אַ יש מאין אױפֿן זאַמדיקן ברעג פֿונעם מיטללענדישן ים. די דאָזיקע מיטאָלאָגיע שטעלט די „װײַסע שטאָט‟ תּל־אָבֿיבֿ, דעם סימבאָל פֿון דער װעלטלעכער מאָדערנקײט פֿון דער ייִדישער מדינה, אַנטקעגן דעם אוראַלטן „גאָלדענעם‟ ירושלים. מען שטעלט תּל־אָבֿיבֿ פֿאָר װי די אײנציקע שטאָט, װאָס איז אין גאַנצן אױפֿגעבױט געװאָרן אינעם מאָדערנעם פֿונקציאָנעלן סטיל פֿון „באַוהאַוס‟. נאָך דעם װי די נאַציסטן האָבן אַרױסגעטריבן די אָנהענגער פֿון דער דאָזיקער שיטה פֿון דײַטשלאַנד, האָבן זײ געפֿונען אַ מקום־מקלט אין ארץ־ישׂראל. 

אָבער די געשיכטע איז געװען מער קאָמפּליצירט, דערװײַזט ראָטבאַרד. תּל־אָבֿיבֿ פֿאַרמאָגט אַ גאַנץ געמיש פֿון פֿאַרשידענע מאָדערנע סטילן, און דװקא „באַוהאַוס‟ איז דאָ פֿאָרגעשטעלט אין זײער אַ באַשײדענער מאָס. די שטאָט איז פֿאַרפּלאַנירט געװאָרן דורך אַ שאָטלענדישן אַרכיטעקט פּאַטריק געדעס אין אַ בריטישן קאָלאָניאַלן נוסח. בכּלל, באַמערקט ראָטבאַרד סאַרקאַסטיש, האָט די בריטישע קאָלאָניאַלע אַדמיניסטראַציע אױפֿגעטאָן מער פֿאַרן אַנטװיקלען די אינפֿראַ־סטרוקטור פֿון ארץ־ישׂראל אײדער די רעגירונג פֿון מדינת־ישׂראל. די מאַנדאַט־תּקופֿה האָט איבערגעלאָזט נאָך זיך דאָס פֿליפֿעלד אין לוד, דעם תּל־אָבֿיבֿער פּאָרט, די אײַזנבאַן, שאָסײען און קאָמוניקאַציעס, װאָס פֿונקציאָנירן עד־היום.

אָבער די סאַמע שאַרפֿע קריטיק זײַנע װענדט ראָטבאַרד קעגן דער פּלאַנמעסיקער צעשטערונג פֿון דער שטאָט יפֿו, װאָס האָט אין משך פֿון טױזנטער יאָרן געדינט װי אַ ים־טױער אין ארץ־ישׂראל. גאַנצע געגנטן פֿונעם אַראַבישן יפֿו זײַנען חרובֿ געװאָרן נאָך דער אומאָפּהענגיקײט־מלחמה אין די 1950ער, װען די אַלטע שטאָט איז אױפֿגעשלונגען געװאָרן דורך איר יונגן צפֿונדיקן שכן. קײן זכר פֿונעם אַלטן אַראַבישן יפֿו איז ניט פֿאַרבליבן, און אַפֿילו די שטאָטישע אַרכיװן זײַנען פֿאַרברענט געװאָרן. מען האָט געמאַכט פֿון יפֿו אַ מין טעמאַטישן פּאַרק מיט אַ בולטן טראָפּ אױף דער תּקופֿה פֿון קרײצצוגן, װאָס באַטאָנט נאָך אַ מאָל דעם „אײראָפּעיִשן‟ מהות פֿון דער שטאָט.

ראָטבאַרדס בוך איז לחתּחילה אָנגעשריבן געװאָרן אױף עּבֿרית און באַצװעקט פֿאַרן ישׂראלדיקן עולם. זײַן כּװנה איז אױפֿצוּװעקן דאָס שולדגעפֿיל בײַ די ישׂראלדיקע לינקע. ער באַװײַזט, אַז אַפֿילו אַ קריטישער ציוניסטישער קוק אױף דער געשיכטע פֿון מדינת־ישׂראל פֿאַרשװײַגט װיכטיקע חטאים. זײַן סך־הכּל איז גאַנץ קאַטעגאָריש׃ ייִדן זענען יאָ באַגאַנגען שװערע פֿאַרברעכנס לגבי די אַראַבער, און איצט װילן זײ אױסמעקן דעם זכר פֿונעם רײַכן אַראַבישן עבֿר פֿון דער לאַנדשאַפֿט פֿון תּל־אָבֿיבֿ. די פֿאַקטן און טעכנישע פּרטים אין ראָטבאַרדס בוך רעדן פֿאַר זיך, הגם ער כאַפּט צומאָל איבער דער מאָס אין זײַנע פּאָלעמישע אױספֿירן פֿון די דאָזיקע פֿאַקטן און פּרטים. אָבער זײַן טעזיס קלינגט גאַנץ װאָגיק און לאָזט זיך ניט אַװעקמאַכן מיט דער האַנט.

װאָס זשע טוט מען מיט אַזאַ „שלעכטן געװיסן‟? װי אַזױ קאָן מען זיך באַגײן מיט די פֿינצטערע זײַטן פֿון דער ישׂראלדיקער געשיכטע? עס איז ניטאָ קײן פּראָסטער ענטפֿער אױף דער דאָזיקער פֿראַגע, אָבער עס איז כּדאי אַרײַנצוקוקן זיך נעענטער אין דער פֿראַגע־שטעלונג גופֿא. דער ענין פֿונעם היסטאָרישן שולד איז ניט קײן המצאָה פֿון די ישׂראלדיקע לינקע. דאָס איז אַ האַרבע קשיא אין מיזרח־אײראָפּע, און דװקא בנוגע דעם אָנטײל פֿון אָרטיקע מענטשן אינעם חורבן. דער פּױלישער דענקער אַנדזשײ לעדער טענהט, אַז די הײַנטיקע פּױלישע געזעלשאַפֿט האָט דערשטיקט דעם אָנדענק װעגן אומגעבראַכטע ייִדן, װײַל דער פּױלישער מיטלשטאַנד האָט נאָך דער מלחמה מרװיח געװען פֿון דעם ייִדישן האָב־און־גוטס און האָט פֿאַרנומען זײער אָרט אין דער געזעלשאַפֿט. 

אָבער װי אַזױ קאָן מען פֿאַרגלײַכן דעם חורבן מיט דער מלחמה פֿאַר מדינת־ישׂראל? אַװדאי טאָר מען זײ ניט מעסטן מיט דער אײגענער מאָראַלישער מאָס, אָבער װען אַ פּראָבלעם װערט דערמאָנט, דאַרף מען זי אַזױ אָדער אַנדערש לײזן.

די דאָזיקע פּראָבלעם האָט נאָך אַן אַנדערן אַספּעקט. עס איז הײַנט גרינג מכבד צו זײַן די ייִדישע קולטור אין פּױלן און דעם „בײַטראָג‟ פֿון ייִדן אין דער פּױלישער קולטור, װאָרן מען קאָן זײַן זיכער, אַז ייִדן האָבן ניט אין זינען זיך אומצוקערן קײן פּױלן און דערקלערן עס פֿאַר זײער לאַנד. דער מצבֿ איז אַװדאי אַנדערש מיט די אַראַבער און ישׂראל. 

די לינקע ישׂראלדיקע אינטעליגענץ נעמט אױף זיך אַ שװערן מאָראַלישן שולד פֿאַרן עבֿר פֿון מדינת־ישׂראל. עס װאָלט געװען כּדאי זיך אַרומצוקוקן, װי אַזױ באַהאַנדלט מען אַזוינע ענינים אין אַנדערע לענדער, און בפֿרט אין מיזרח־אײראָפּע. מדינת־ישׂראל איז לכתּחילה פֿאַרטראַכט געװאָרן לױטן מיזרח־אײראָפּעיִשן שטײגער פֿון אַ נאַציאָנאַלער מלוכה, אַזױ װי פּױלן, ליטע, לעטלאַנד, אָדער רומעניע נאָך דער ערשטער װעלט־מלחמה. דאָס איז געװען די פּאָליטישע מאָדעל, װאָס די אָבֿות פֿון דער ייִדישער מלוכה האָבן גוט געקענט. װי אַלע פּאָליטישע מאָדעלן, האָט זי אירע פּראָבלעמעס, און די גרעסטע פֿון זײ איז דער ענין פֿון מינאָריטעטן. אין מיזרח־אײראָפּע האָט מען די דאָזיקע פּראָבלעם ניט געלײזט, און דאָס איז געװאָרן אײנער פֿון די גורמים פֿון דער צװײטער װעלט־מלחמה. עס איז אַװדאי ניטאָ קײן לײַכטע לײזונג פֿאַר ישׂראל, אָבער עס לױנט זיך צו װיסן, װי אַזױ מען באַהאַנדלט דעם אײגענעם עבֿר אין דער מיזרח־אײראָפּעיִשער „אַלטער הײם‟, װוּ ישׂראל האָט געירשנט זײַן פּאָליטישע טראַדיציע.