טשיקאַוועסן, רוחניות

טויבן, ווײַסע און גרויע

Pigeons, Both White and Gray

פֿון יואל מאַטוועיעוו

ווי אַ המשך צו מײַן אַנומלטיקן אַרטיקל וועגן דער נעגאַטיווער באַציִונג צו די קעץ און אַנדערע ווילדע חיות אין די הײַנטיקע פֿרומע קהילות, איז כּדאַי צו דערמאָנען אַ פֿאַרקערטן פֿענאָמען: די אַמעריקאַנער שׂינאה צו די גרויע גאַסן־טויבן. הגם די פֿרומע ייִדן אין אַמעריקע זענען אויך, אין אַ געוויסער מאָס, אָנגעשטעקט געוואָרן מיט דער דאָזיקער פֿאָביע, בלײַבן די טויבן רעלאַטיוו פּאָפּולער אין די חרדישע קרײַזן.

צווישן אַלע באַשעפֿענישן, וואָס פֿיגורירן כּסדר אין די סוכּה־באַצירונגען און אינעם תּנ״ך, זענען זיי די איינציקע, וואָס טרעפֿן זיך אויף יעדן שריט און טריט. דערצו, זענען זיי דאָך פֿרידלעכע כּשרע פֿייגעלעך. די פֿרומע קינדער האָבן נישט קיין מורא פֿאַר די ווילדע טײַבעלעך, הגם זיי ווערן אָפֿט אַסאָציִיִרט אין אַמעריקע מיט שמוץ און אָנגערופֿן „הימל־ראַצן‟.

דעם פֿאַרגאַנגענעם חג־הסוכּות, שמועסנדיק בײַ דער סעודה מיט רוסיש־שפּראַכיקע ליובאַוויטשער חבֿרים, האָב איך באַמערקט אַן אינטערעסאַנטן קולטורעלן חילוק צווישן די אימיגראַנטן פֿונעם געוועזענעם ראַטן־פֿאַרבאַנד און זייערע אַמעריקאַנער־דערצויגענע קינדער. ווען די טויבן באַווײַזן זיך לעבן דער סוכּה אָדער פֿליִען אַרײַן, רופֿן זיי נישט אַרויס קיין קעגן־געפֿיל בײַ די אימיגראַנטן; אַדרבה, אַ טייל פֿון זיי ווילן צוציִען די פֿייגעלעך און געבן זיי קרישקעס חלה. להיפּוך צו די טאַטע־מאַמעס, מאַכן די קינדער פֿאַרמיגלטע פּנימער און באַקלאָגן זיך, אַז זיי האָבן פֿײַנט די שמוציקע „פּידזשינס‟.

אין דעם פֿאַל, איז עס דווקא אַן אַמעריקאַנער השפּעה. די תּושבֿים פֿון מיזרח־אייראָפּע בכלל און אַשכּנזישע ייִדן בפֿרט באַציִען זיך טראַדיציאָנעל מיט דרך־ארץ צו די גרויע גאַס־טויבן, וואָס האָבן זיך אַרײַנגעגנבֿעט קיין אַמעריקע פֿון אייראָפּע, ווי אַ מין „אומלעגאַלע אימיגראַנטן‟. אין רוסיש, ייִדיש, פּויליש און אַנדערע מיזרח־אייראָפּעיִשע שפּראַכן איז נישט באַקאַנט דער ספּעציפֿישער חילוק צווישן doves און pigeons. בלויז אין ענגליש, פֿראַנצויזיש, איטאַליעניש און אַ קליינער צאָל אַנדערע לשונות איז יאָ פֿאַראַן אַזאַ אונטערשייד.

די וואָך לייענען מיר די פּרשה אין דער תּורה, וווּ די טויב באַווײַזט זיך צום ערשטן מאָל אין תּנ״ך און פֿירט אויס אַ וויכטיקע ראָלע, ברענגענדיק נחן אַן אייבערט־בלעטל ווי אַ סימן, אַז דער מבול האָט זיך פֿאַרענדיקט. דער דאָזיקער סימן איז באַקאַנט אין דער גאַנצער וועלט ווי אַ סימבאָל פֿון שלום. בײַ די קריסטן רופֿט די טויב אַרויס אַ באַזונדערע קאָנאָטאַציע, ווײַל אינעם „נײַעם טעסטאַמענט‟ סימבאָליזירט זי דעם רוח־קודש. צוליב דעם, באַציִען זיך די קריסטלעכע אַמעריקאַנער אויך מיט אַ געוויסן דרך־ארץ צום ווײַסן dove. דער גרויער pigeon ווערט אָבער, נעבעך, ווײַטער דיסקרימינירט.

אין דער פּראַוואָסלאַוונער קריסטלעכער טראַדיציע איז פֿאַראַן אַ רײַכער פֿאָלקלאָר וועגן פֿאַרשיידענע מענטשן, באַטראַכט ווי גרויסע צדיקים, וואָס האָבן יעדן טאָג באַזאָרגט די טײַבעלעך מיט עסן, ווי אויך וועגן פֿאַרשיידענע סגולות און מופֿתים, וואָס האָבן צו טאָן מיט די דאָזיקע פֿייגעלעך. אינעם מיזרח־אייראָפּעיִשן טויבן־פֿאָלקלאָר זענען די קריסטלעכע מאָטיוון טיף צונויפֿגעפֿלאָכטן מיט אוראַלטע סלאַווישע פֿאָלקס־מעשׂיות, לויט וועלכע די נשמות פֿון טויטע פֿאַרוואַנדלען זיך אין טויבן. ווי געזאָגט, איז אין דער רוסישער שפּראַך נישטאָ קיין „פּידזשין‟, דערפֿאַר ווערט דאָס געבן עסן פֿאַר גרויע טויבן אויף דער גאַס אָפֿט באַטראַכט אין רוסלאַנד ווי אַ גרויסע מיצווה. אַדרבה, ווען אין געוויסע באַקאַנטע פּראָוואָסלאַוונע מאָנאַסטירן פֿאַרווערט מען צו שפּײַזן די פֿייגל צוליב היגיענישע סיבות, רופֿן אַזאַ תּקנות צומאָל אַרויס גאַנצע סקאַנדאַלן. די רוסישע ייִדן זענען אויך צוגעוווינט אויף אַן אייגענעם שטייגער צום דאָזיקן מינהג און גיבן נאָך שבת חלה־קרישקעס צו די טויבן.

ס׳איז מערקווירדיק, אַז דער קריסטלעכער טויב־סימבאָליזם האָט אַ שײַכות צו דער ייִדישער טראַדיציע. אין שיר־השירים שטייט געשריבן: „אַחותי רעיתי יונתי תּמתי‟ — מײַן שוועסטער, מײַן געליבטע, מײַן טויב, מײַן אומשולדיקע, ווי יהואש זעצט עס איבער אויף ייִדיש. דער דאָזיקער פּסוק דינט ווי אַ יסוד פֿון אַ באַקאַנטן חב״ד־ניגון. דער זעקסטער ליובאַוויטשער רבי, יוסף־יצחק שניאורסאָן, האָט עס ספּעציעל געהייסן זינגען בײַ חסידישע פֿאַרברענגענס, כּדי אָפּצורייניקן די נשמה פֿונעם שמוץ. עס באַקומט זיך, אַז להיפּוך צום אַמעריקאַנער סטערעאָטיפּ, ווערט די טויב, אַרײַנגערעכנט די גרויע, אַסאָציִיִרט אינעם דאָזיקן פּסוק דווקא מיט ריינקייט.

ווי ס׳איז באַקאַנט, ווערט דער תּנ״כישער ספֿר שיר־השירים אָפּגעטײַטשט אין דער ייִדישער טראַדיציע נישט ווי אַ בוכשטעבלעך ראָמאַנטיש ליד, נאָר ווי אַ ריין־גײַסטיקער „ראָמאַן‟ צווישן דעם באַשעפֿער און די ייִדן. אין אַ טיפֿערן זין, גייט אין שיר־השירים אויך אַ רייד וועגן דער מיסטישער באַציִונג פֿונעם באַהאַלטענעם אַספּעקט פֿון געטלעכקייט און זײַן אַנטפּלעקונג. די טויב סימבאָליזירט „כּנסת־ישׂראל‟, דעם קאָלעקטיוון אַרכעטיפּ פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, וואָס געפֿינט זיך בדבֿקות מיטן באַשעפֿער. דער צווייטער ראָש פֿון חב״ד, דובֿ־בער שניארי אָדער דער מיטעלער רבי, איז מסביר גאַנץ פּרטימדיק אין זײַן ספֿר „שער התּפֿילה‟ יעדעס וואָרט פֿונעם דאָזיקן פּסוק; ער דערקלערט, אַז „יונתי‟ — מײַן טויב — איז מרמז אויף דער פֿאַרבינדונג פֿונעם מענטשלעכן שׂכל מיט זײַן געטלעכן שורש. אין אַ צאָל אַנדערע תּנ״כישע פּסוקים ווערט די טויב אָפּגעטײַטשט אין פֿאַרשיידענע ספֿרים אויף ענלעכע אופֿנים.

אָט־די בײַשפּילן ווײַזן, אַז הגם אין דער קריסטלעכער טעאָלאָגיע האָט דער באַגריף „רוח־הקודש‟ אַן אַנדער באַדײַט, זעען מיר פֿאָרט אַ ייִדישן מקור פֿונעם דאָזיקן סימבאָל. אין דער גמרא־מסכתּא „חגיגה‟ שטייט בפֿירוש געשריבן, אין שײַכות מיטן פּסוק „ורוח אלוקים מרחפֿת על פּני המים‟ אין דער פּרשה „בראשית‟, אַז דער געטלעכער גײַסט ווערט פֿאַרגליכן צו אַ טויב. בײַ די ייִדן איז אָבער די טויב אָפֿטער אַסאָציִיִרט מיטן ייִדישן פֿאָלק.

אַזוי צי אַזוי, באַווײַזן זיך די דאָזיקע פֿייגעלעך כּסדר אין דער ייִדישער פּאָעזיע און ליד. „איבער בערג און איבער טאָלן פֿליִען טויבן פּאָרן, נאָך קיין נחת נישט געהאַט — שוין אַוועק די יאָרן‟; אַזוי הייבט זיך אָן אַ באַקאַנט פֿאָלקסליד. עס שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז דער דאָזיקער פֿויגל ווערט אָפֿט געשילדערט מיט טרויעריקע און מרה־שחורהדיקע טענער. עס קאָן זײַן, אַז אין דעם שפּיגלט זיך אָפּ סײַ דער מאמר־חז״ל, לויט וועלכן די מיצוות היטן ייִדן אין גלות אַזוי ווי די פֿליגל, וואָס ראַטעווען די טויב פֿון אירע שׂונאים; אין דעם זין, סימבאָליזירט די טויב דעם ייִדישן גלות. בײַ ייִדן ווערן די טויבן אויך אַסאָציִיִרט מיט די נשמות. אַזוי שרײַבט דער ווילנער גאָון אין זײַן קאָמענטאַר צום תּנ״כישן ספֿר־יונה, וועלכן מיר האָבן געלייענט אין שיל נישט לאַנג צוריק, יום־כּיפּור בײַ מנחה.

„נאַכט קומט אָן, טויבן קלאַפּן אויף דער שויב, און נײַן ברידער וויינען אויפֿן שליאַך: נײַן זענען מיר געווען, איצט שטאַרבן אַכט‟, באַוויינט אַריה שמרי דעם אונטערגאַנג פֿון ייִדישע פֿאָלקס־לידער. אַבֿרהם סוצקעווער דערמאָנט כּסדר די באַפֿליגלטע באַשעפֿענישן אין זײַנע ווערק, געוויינטלעך מיט אַ מעלאַנכאָלישן טעם. למשל: „גרויע טויבן אין אַ שטורעם, פֿאַרקלאַמערטע אין זייער לעצטער מידקייט‟. די דאָזיקע ווערטער האָט דער פּאָעט אָנגעשריבן אין ווילנער געטאָ, אינעם חושכדיקן יאָר 1943.

מיט 12 יאָר צוריק, האָב איך אויך אָנגעשריבן אַ ביטערלעך ליד, וואָס הייבטזיך אָן אָט אַזוי: „דעם גרױען שאַריִען באַגריסן די טױבן די גרױע; אַספֿאַלט און װיטרינעס — אַ פּאַטש אינעם פּיסק פֿון די װעלטן‟. פֿאַרוואָס רופֿן די טויבן אַרויס מרה־שחורהדיקע פּאָעטישע אַסאָציאַציעס, איז אַ גוטע קשיא. עס קאָן זײַן, אַז דאָס האָט צו טאָן מיט דעם, וואָס פֿאַר אַ מיזרח־אייראָפּעיִשן מענטש ווערט די טויב אַסאָציִיִרט מיטן לאַוו־דווקא לוסטיקן גרויען קאָליר פֿון דער געוויינטלעכער גאַס־טויב.

אַזוי צי אַזוי, איז אינטערעסאַנט און באַלערנדיק, ווי אַזוי אַ קליינער אונטערשייד אין דער אָרניטאָלאָגישער טערמינאָלאָגיע קאָן גורם זײַן אַ ממשותדיקן קולטורעלן און סאָציאַלן עפֿעקט. דער מיזרח־אייראָפּעיִשער סימבאָל פֿון רוחניות, רוח־הקודש, געטרײַשאַפֿט, שלום און אַנדערע מעלות ווערט פּלוצעם, נעבעך, פֿאַרוואַנדלט אין אַ פֿאַרהאַסטן „פֿליִענדיקן ראַץ‟.