ייִדיש ווערט דרייסטער און מער „סעקסי‟

Yiddish Gets Bolder — And Sexier

Yehuda Blum

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

Published November 30, 2016, issue of November 23, 2016.

אין 1981, ווען איך האָב ערשט אָנגעהויבן אַרויסגיין מיט מײַן מאַן, לייבל, האָב איך איין מאָל באַמערקט, אַז איך האָב בדעה צו רעדן מיט מײַנע קינדער אויף ייִדיש. לייבל, אַ פּוילן־געבוירענער וואָס איז ערשט לעצטנס געהאַט געקומען קיין אַמעריקע, האָט מיך אָנגעקוקט אַ פֿאַרחידושטער, און געפֿרעגט: „פֿאַר וואָס ווילסטו זיי דערציִען אין אַ שפּראַך פֿון זקנים?‟

נאָך אַזאַ זאָג האָב איך זיך שיִער נישט צעגאַנגען מיט אים, אָבער צוריקגערעדט, וואָס איז ער געווען שולדיק? אין יענע יאָרן זענען ס׳רובֿ פֿון די ייִדיש־רעדער (מחוץ די חסידישע קרײַזן) טאַקע געווען ייִדן אין די פֿופֿציקער און נאָך עלטער. ס׳רובֿ ראָמאַנען אויף ייִדיש האָבן אָנגעשריבן מענטשן געבוירן בײַם אָנהייב פֿון צוואַנציקסטן יאָרהונדערט און די ביכער האָבן געשילדערט אַ וועלט וואָס איז מער נישטאָ. במילא האָבן מערסטע הי־געבוירענע יונגע לײַט נישט באַטראַכט ייִדיש ווי זייער שפּראַך; זיי האָבן געענטפֿערט די ייִדיש־רעדנדיקע קרובֿים — שוין אָפּגערעדט זייערע פֿרײַנד — בלויז אויף ענגליש (אָדער פּויליש, העברעיִש, אאַז״וו).

הײַנט איז דער מצבֿ, צום גליק, אַ גאָר אַנדערער. אין אַמעריקע, אייראָפּע און ישׂראל, האָבן אַ צאָל מענטשן, אַרײַנגערעכנט יונגע לײַט, „אַנטדעקט‟ די ייִדישע שפּראַך, מוזיק און ליטעראַטור, און אָנגעהויבן אײַנגלידערן די אָ עלעמענטן אין זייער אייגענער ייִדישער אידענטיטעט. דער רעזולטאַט איז אַז די „שפּראַך פֿון די זקנים‟ הייבט אָן אַלץ מער אָפּצושפּיגלען דעם הײַנטיקן יוגנטלעכן וועלטבאַנעם — גלײַך מיט אַלע שפּראַכן.

במשך פֿון די לעצטע צוויי חדשים האָבן זיך באַוויזן צוויי בולטע בײַשפּילן פֿון דעם פֿענאָמען. אין סעפּטעמבער האָט סאָסיע פֿאַקס, אַ גראַדויִר־סטודענטקע בײַם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט, אָנגעהויבן אַ פֿעמיניסטישן „פּאָדקאַסט‟ אויף ייִדיש. יעדער קאַפּיטל הייבט זיך אָן מיט אַן אויסצוג פֿון אַן ענגליש ליד, פֿילם אָדער טעלעוויזיע־פּראָגראַם, וואָס גיט אָנצוהערן וועגן דער הויפּטטעמע פֿון יענעם קאַפּיטל. בײַ די וואָס באַטראַכטן ייִדיש ווי אַ לשון פֿון נאָסטאַלגיע און „אומשולדיקייט‟, קאָנען די אויסצוגן אַרויסרופֿן אַ שטיקל שאָק ווײַל סאָסיע מעקט נישט אָפּ, און שטעלט נישט אַרײַן קיין „פּיפּס‟, ווען עס דערהערט זיך אינעם ליד אָדער אין דער סצענע אַ „שמוציק‟ וואָרט.

דערצו רעדט מען אויף דער פּראָגראַם וועגן זייער אינטימע טעמעס. אינעם פֿערטן קאַפּיטל, למשל, אינטערוויויִרט זי אַ ייִדיש־רעדנדיקע הייבאַם, ציפּע אַנגעלסאָן, וועגן אַ צאָל פֿרויען־ענינים, אַרײַנגערעכנט די פֿאַרשידענע מינים קינדל־קאָנטראָל, וואָס אַ פֿרוי קען הײַנט ניצן. סאָסיע באַטאָנט אַפֿילו, אַז זי אַליין ניצט אַ דיאַפֿראַם. דאָס איז, דאַכט זיך, דאָס ערשטע מאָל וואָס איך האָב אַ מאָל געהערט ווי מע רעדט עפֿנטלעך וועגן אינטימע טעמעס אויף ייִדיש. כאָטש געוויסע מענטשן פֿילן זיך אפֿשר אומבאַקוועם הערנדיק אַזוינע עפֿנטלעכע שמועסן אויף ייִדיש, רופֿט עס בײַ אַנדערע זיכער אַרויס אַ פֿרייד, וואָס, סוף־כּל־סוף, האָט ייִדיש געפֿונען אַ קול בײַם יונגן דור.

אַ צווייטער משל, וווּ ייִדיש נעמט אָן אַ הײַנטיקן לבֿוש, קען מען הערן און זען אין דניאל קאַהנס ייִדישער איבערזעצונג פֿון לענאַרד כּהנס „הללויה‟. דאָס איז אַ ליד וואָס דניאל האָט הײַיאָר געהאַט איבערגעזעצט נאָכן פֿאַרלאַנג פֿונעם ייִדישן קולטור־פֿעסטיוואַל „קלעזקאַנאַדע‟. ס׳איז זיכער נישט געווען קיין לײַכטע אויפֿגאַבע, ווײַל דאָס איבערזעצן פֿון ענגליש אויף ייִדיש איז דאָך אַ סך שווערער ווי פֿון ייִדיש אויף ענגליש.

כאָטש קאַהנס ייִדישער טעקסט איז אַ ביסל אַנדערש פֿונעם אָריגינאַל (ווײַל כּדי אויפֿצוהאַלטן געראָטענע גראַמען און ריטמען אויף ייִדיש קען עס דאָך נישט זײַן קיין פּינקטלעכע איבערזעצונג), טראָגט דאָס ליד בפֿירוש דעם גײַסט פֿון לענאַרד כּהנס מאָדערנעם פּאָעטישן סטיל. אין דניאלס נוסח קלינגט עס אָבער גלײַכצײַטיק ווי אַ ליבע־ליד, אויסגעדריקט מיט אַ פֿרישער דירעקטקייט און אינטימקייט, וואָס שפּיגלט אָפּ דעם צוגאַנג פֿון דער הײַנטיקער יוגנט:

אָ טײַערע איך קען דײַן סטיל,
איך בין געשלאָפֿן אויף דײַן דיל
כ׳האָב קיין מאָל נישט געלעבט מיט אַזאַ צנועה.

און שפּעטער:

אוי ווי אַמאָל, טאָ זאָג מיר אויס:
וואָס טוט זיך דאָרטן אין דײַן שויס?
טאָ וואָס זשע דאַרפֿסט זיך שעמען ווי אַ בתולה?

די סעקסועלע אָנצוהערענישן אין די סטראָפֿעס, און דער אופֿן ווי אַזוי דניאל זינגט עס אויס, קלינגט אפֿשר סובטיל לויט די סטאַנדאַרטן פֿון די הײַנטיקע ליבע־לידער אויף ענגליש, אָבער אויף ייִדיש קען עס פֿאָרט אַרויסרופֿן אַן איבערראַשונג, בפֿרט בײַ יענע, וואָס ריכטן זיך אַז אַ ייִדיש ליד דאַרף זײַן „צניעותדיק‟ — אפֿשר דערפֿאַר ווײַל ביזן הײַנטיקן טאָג באַטראַכטן אַ סך מענטשן די ייִדישע שפּראַך ווי טייל פֿון אַ תּקופֿה ווען מע האָט וועגן אַזוינע זאַכן נישט גערעדט.

אַוודאי איז עס נישט אַזוי. אַ צאָל אַלטע ייִדישע לידער שילדערן יאָ אַ סעקסועלן מאָטיף. זלמן שניאורס „מאַרגאַריטקעלעך‟, למשל, גיט איבער דעם דיאַלאָג צווישן אַ בחור און אַ מיידל אין וואַלד, וווּ ער פּרוּווט זי איבערצײַגן צו שלאָפֿן מיט אים, כאָטש זי וויל נישט; בײַם סוף פֿון ליד, זעט אויס, אַז זי האָט אים טאַקע נאָכגעגעבן. אָבער וויפֿל צוהערער באַמערקן דאָס אַפֿילו? די מעלאָדיע איז אַזוי זיס און ליריש, אַז אויב מע הערט זיך נישט גוט צו צום טעקסט, קען מען גרינג פֿאַרפֿעלן יענע רמזים.

סאָסיע פֿאַקס און דניאל קאַהן ווײַזן אונדז, אַז מע קען פֿאָרט זיך אויסדריקן אָפֿן־האַרציק, דירעקט און „סעקסי‟ אויף ייִדיש, פּונקט ווי אויף אַלע מאָדערנע שפּראַכן — אַ זאַך, וואָס איז נייטיק, אויב מע וויל אַז ייִדיש זאָל אָנגענומען ווערן ווי אַ גערעדטע שפּראַך בײַ די קומעדיקע דורות.