אַבֿרהם נאָווערשטערן: די בעסטע האָפֿענונג פֿאַר ייִדיש איז אין ישׂראל

Avrom Nowerstern: The Best Hope For Yiddish Is in Israel

אַבֿרהם נאָווערשטערן
Bella Bryks-Klein
אַבֿרהם נאָווערשטערן

פֿון בני מער

Published December 09, 2016, issue of December 28, 2016.

עס דאַכט זיך אַז יעדער לייענער פֿון אָט די שורות קען ד״ר אַבֿרהם נאָווערשטערן, לכל־הפּחות זײַן נאָמען.

דער לאַנגיאָריקער ייִדיש־לערער און פֿאָרשער, דער פֿאַרוואַלטער פֿון „בית־שלום עליכם‟ אין תּל־אָבֿיבֿ, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין אַרגענטינע אין יאָר 1951, עולה געווען קיין ישׂראל אין יאָר 1969, און זינט דעמאָלט אַרויסגעגעבן אַ ריי ביכער — איז נאָווערשטערן גאָר נישט קיין פּנים־חדשות אין ייִדישלאַנד, און פֿאָרט איז יאָ דאָ נײַעס וועגן אים: נישט לאַנג צוריק איז אַרויס זײַן אַרומנעמיק בוך וועגן דער ייִדישער ליטעראַטור אין אַמעריקע, און ממש איצט האָט מען אַנאָנסירט אַז ער האָט געוווּנען דעם אָנגעזעענעם פּרײַז פֿון „מפֿעל הפּיס א״נ פֿון לנדאו‟ וואָס ווערט אויסגעטיילט יעדעס יאָר פֿאַר באַטײַטיקע דערגרייכונגען אין דער ישׂראלדיקער קולטור אויף די געביטן פֿון קונסט און וויסנשאַפֿט. איז דאָס אַ גוטע געלעגנהייט צו כאַפּן אַ שמועס און אויסהערן זײַנע אינטערעסאַנטע פּערספּעקטיוון.

אײַער לעצט בוך, „כאן גר העם היהודי” (דאָ וווינט דאָס ייִדישע פֿאָלק) איז אָפּגעגעבן דער ייִדישער ליטעראַטור אין אַמעריקע, און איז געשריבן אויף העברעיִש. אין דעם פּרט אַליין קען מען זען כאָטש דרײַ פֿערטל פֿון אײַער אידענטיטעט.

דער אמת איז אַז אָט דאָס בוך וואָלט געדאַרפֿט אַרויס אויף ייִדיש. דאָס הייסט, ווען איך האָב געשריבן די פֿאַרשיידענע קאַפּיטלעך פֿון בוך — אַ טייל טאַקע אויף ייִדיש — האָב איך אין זיי פֿאַרפֿירט אַ שמועס מיט די קאָריפֿייען פֿון דער ייִדישער קריטיק, מיט שמואל ניגער, ב׳ ריווקין, יעקבֿ גלאַטשטיין און מיט אַנדערע וואָס איך האָב יאָ צי נישט מסכּים געווען מיט זיי. פֿאַקטיש פֿיר איך אַ דיאַלאָג מיט זיי. ווען מע שרײַבט אויף העברעיִש אָדער אויף ענגליש וועגן ייִדיש באַצאָלט מען אַ הויכן פּרײַז. איך רוף עס אָן “שרײַבן צווישן קאָמעס”. ווען איך שרײַב אויף ייִדיש, און איך דערמאָן למשל משה קולבאַקן, דאַרף איך נישט דערקלערן ווער איז ער געווען. אָבער ווען איך שרײַב אויף העברעיִש צי אויף ענגליש, דאַרף איך זאָגן „משה קולבאַק, דער באַרימטער ייִדישער פּאָעט און פּראָזאַיִקער, וואָס האָט געלעבט אין ווילנע, בערלין און מינסק…‟, דאָס הייסט מע דאַרף צוגעבן קאָמעס און באַמערקונגען וואָס זײַנען נישט נייטיק פֿאַרן ייִדישן לייענער.

צום באַדויערן געפֿינען מיר זיך הײַנט צו טאָג אין אַזאַ שווערן מצבֿ, אַז דאָס שרײַבן אויף ייִדיש איז אוטאָפּיש. וואָלט איך געזאָגט אַז אויב נישט אויף ייִדיש – איז העברעיִש די נאָענסטע שפּראַך צו שרײַבן וועגן דער ייִדישער ליטעראַטור, ווײַל אַ געוויסער טייל פֿון דער העברעיִשער לייענערשאַפֿט האָט פֿאָרט אָט דעם בשותּפֿותדיקן אינטעלעקטועלן יסוד וואָס קען אים דערנענטערן צו דער ייִדיש־וועלט.

וואָלט די וועלט געווען אַ וועלט, און וואָלט „די גאָלדענע קייט‟ ווײַטער אַרויס, וואָלט איך געזאָגט אַז אָט די צײַטשריפֿט וואָלט געדאַרפֿט זײַן דאָס נאַטירלעכע אָרט אויף צו דרוקן אַזעלכע פֿאָרשאַרבעטן, כאָטש איך האָב קיין מאָל זיך נישט געלייגט קיין פֿייגל אין בוזעם, און איך האָב פֿאַרשטאַנען אַז דער געוויינטלעכער לייענער פֿון „די גאָלדענע קייט‟ איז נישט צוגעוווינט צו ליטעראַטור־פֿאָרשערישע אַרטיקלען.

אָבער פֿאָרט, דאָרט האָט מען געקאָנט האָבן אַן אילוזיע אַז מע בויט אויף אַ בשותּפֿותדיקן יסוד צווישן דעם שרײַבער און דעם לייענער — אַ יסוד וואָס איז הײַנט כּמעט נישטאָ.

צוליב דעם האָט איר אויסגעקליבן, מיט יאָרן צוריק, זיך צו פֿאַרנעמען מיט ייִדיש דורך העברעיִש, און דווקא אין ישׂראל?

דאָס דערקענטעניש אַז אונדזער איינציקע האָפֿענונג איז ישׂראל און העברעיִש, איז מיר געקומען ביסלעכווייז. איך בין אויפֿגעוואַקסן אין אַ כּמעט־בונדישער שטוב. טאַטע־מאַמע פֿלעגן אויפֿהיטן אַלע נומערן פֿון דעם חודש־זשורנאַל “אונדזער צײַט” וואָס איז אַרויס אין ניו־יאָרק. איך פֿלעג זיי לייענען ווען איך בין אַלט געווען אַרום צען יאָר, און די גאַנצע אַנטי־ציוניסטישע שטעלונג פֿון זשורנאַל איז מיר אַרײַן אין די ביינער. פֿון דער אַנדערער זײַט בין איך געגאַנגען אין דער שלום־עליכם שול, וואָס איז געווען אַ ציוניסטישע שול. דאָס אמתע דערקענטעניש איז געקומען מיטן לייענען צוויי ביכער, לאו־דווקא שווערע „אידעאָלאָגישע‟ ווערק. איינס איז געווען יעקבֿ לעשצינסקיס „דאָס נאַציאָנאַלע פּנים פֿון גלות־ייִדנטום‟, וווּ ער האָט באַוויזן אַז ייִדיש בפֿרט און וועלטלעכקייט בכלל האָבן נישט קיין שאַנסן ווײַטער צו לעבן אין די גלות־לענדער. אַ טייל פֿאָרמולירונגען פֿון אָט דעם בוך האָב איך געקענט כּמעט אויף אויסנווייניק. נאָך אַ בוך וואָס האָט אויף מיר משפּיע געווען איז שלמה סײַמאָנס „תּוך ייִדישקייט‟, וווּ ער זעט נישט פֿאַר זיך קיין גײַסטיקע שאַנסן פֿאַרן המשך פֿון וועלטלעכער ייִדישקייט, און דערפֿאַר פּאָסטולירט ער דאָס צוריקגיין צו הלכה־ייִדישקייט.

אַ פּאָר מאָל האָב איך טאַקע געפּרוּווט גיין אין שיל אַריין, אָבער איך האָב אײַנגעזען אַז דאָס איז נישט פֿאַר מיר. איז דער איינציקער אויסוועג געבליבן ישׂראל. מיט צוואַנציק יאָר פֿריִער, מיט אַלע גורלדיקע אונטערשיידן, איז דאָס געווען אויך דער אויסוועג פֿון אַ סך ייִדישע שרײַבערס נאָכן חורבן, וואָס האָבן פֿאַרשטאַנען אַז אויב זיי ווילן שאַפֿן עפּעס ממשותדיקס אויף ייִדיש, דאַרפֿן זיי קומען קיין ישׂראל.

איר האָט געעפֿנט אייַער בוך מיט אַ מאָטאָ פֿון סוצקעווערן —
„וווּ ברענט בײַ נאַכט? סע ברענט, איך קען זיך וועטן,
די פּוסטקייט אין ניו-יאָרק — אָן ייִדישע פּאָעטן.‟
דאָס הייסט, אַן אָנהייב דווקא מיטן סוף?

אונדזער פּערספּעקטיוו, צי מע וויל יאָ צי מע וויל נישט, איז די פּערספּעקטיוו פֿון דעם וואָס האָט זיך געענדיקט. אָבער דאָס דערמאָנען סוצקעווערן האָט נאָך אַ זינען. איך וואָלט געזאָגט, אַ מער אינטימען זינען, ווײַל סוצקעווער איז געשטאַנען אין נאָענטער פֿאַרבינדונג מיט אַ סך אַמעריקאַנער ייִדישע שרײַבערס, און אין די לאַנגע שמועסן וואָס איך האָב געהאַט מיט אים האָט ער מיר כּסדר דערציילט פּרטים און אפֿילו רכילות וועגן אָט די שרײַבערס. און דאָס האָט פֿאַר מיר געשאַפֿן נאָך אַ דימענסיע, אויסער דאָס באַקענען זיך מיט די ליטעראַרישע טעקסטן, ד״ה איך האָב באַקומען אַן אַרײַנבליק אינעם לעבן פֿון אָט די שרײַבערס ווי לעבעדיקע מענטשן.

אָבער דאָס איז נישט אײַער איינציק בוך וואָס האָט צו טאָן מיטן סוף, אָדער מיטן באַוווּסטזײַן פֿון אַ סוף. אויך „קסם הדמדומים‟ (דער צויבער פֿון דעמערונג, 2003), און דערצו אײַער דאָקטאָראַט וועגן דוד בערגעלסאָן אאַז״וו, האָבן אויך אַזעלכע אַספּעקטן.

ס׳איז דאָ אַ פּסיכאָלאָגישער אַספּעקט. פֿון צוועלף יאָר אַלט האָב איך געלעבט מיט דעם אַנגסט אַז ייִדיש גייט אונטער, אַז עפּעס וואָס איז אונדז ליב און טײַער האָט נישט קיין שאַנסן צו לעבן ווײַטער. און אָט דאָס טאָפּלטע געפֿיל, פֿון ליבע און פֿון אַנגסט, האָט מיך אויך געשטויסן צו ייִדיש. איך האָב קיין מאָל נישט אָנגענומען די אָפּטימיסטישע אייבערפֿלעכלעכע דערקלערונגען אַז ייִדיש וועט לעבן אייביק אאַז״וו, פּונקט פֿאַרקערט.

אָבער ס׳איז נישט נאָר קיין ענין פֿון פּסיכאָלאָגיע. וואָס מער מע קלערט זיך אַרײַן אין די יסודותודיקע טעקסטן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור זעט מען אײַן אַז זיי זײַנען דורכגעדרונגען מיט אַזאַ געפֿיל פֿון סוף. „בײַ נאַכט אויפֿן אַלטן מאַרק‟ און „אַ נאַכט‟ פֿון משה לייב האַלפּערן, די לידער פֿון דעם יונגן גלאַטשטיין אאַז״וו — דער מאָטיוו פֿון סוף דרינגט אַזוי דורך די ייִדישע ליטעראַטור פֿון פּרצן אָן, אָפּגערעדט שוין פֿון דער חורבן־ליטעראַטור.

אפֿשר האָט אָט דאָס באַוווּסטזײַן פֿון סוף געפֿירט ייִדישע שרײַבערס און טוערס, און אײַך בתוכם, דווקא צו אַקטיווקייט?

איינע פֿון סוצקעווערס איפּכא מסתּברדיקע שורות איז: „ווײַל האָסט זיי פֿײַנט, ווילסטו דווקא זיי זאָלן געפֿעלן‟. דאָס הייסט, דווקא ווײַל מע האָט געלעבט מיט אַ באוווּסטזײַן מכּוח דעם סוף וואָס הויערט גאָר נאָענט האָט מען כּסדר געוואָלט באַווײַזן אַ מין לעבעדיקייט. אָט דער געראַנגל איז געוואָרן אַ שאַפֿערישער אַרויסרוף פֿאַר די בעסטע ייִדישע שרײַבערס. בײַ זיי זעט מען אַז אָט די טעמע האָט סטימולירט צום שרײַבן. דאָ האָט זיך אויך פֿאַרפלאָכטן די אַטמאָספֿער אין דער אייראָפּעיִשער ליטעראַטור וועגן דער „מענטשהייט-דעמערונג‟ מיט דעם געפֿיל מכּוח דעם גורל פֿון זייער אייגענער שפּראַך. בפֿרט ווען מע רעדט וועגן ייִדיש און העברעיִש, איז די שפּאַנונג געווען זייער אַ קלאָרע ווײַל העברעיִש האָט געמיינט לעבן און אַקטיווקייט, און ייִדיש — פֿאַרמישפּטקייט, טראַגישקייט.

איר האָט מיט דעם זיך געראַנגלט אויך אין ישׂראל?

איך מיין אַז דאָ, אין ישׂראל, האָב איך שוין שלום געמאַכט מיט אָט דעם גורל. איך בין געקומען ווי עמעצער וואָס האָט זיך געוואָלט אָפּגעבן מיט ייִדיש דאָס גאַנצע לעבן. ס׳איז מיר געווען קלאָר פֿון מײַנע דרײַצן־פֿערצן יאָר אָן אַז דאָס איז וואָס איך וויל טאָן. און איך האָב געוווּסט שוין דעמאָלט אַז די גרעסטע זאַמלונגען פֿון ייִדיש זײַנען אין ירושלים, און אַ ייִדיש־אָפּטייל עקסיסטירט נאָר אין ירושלימער אוניווערסיטעט. פֿאַר מיר איז געווען קלאָר אָט דער בונד צווישן ייִדיש און ירושלים.

ס׳איז דאָ בײַ חיים בעז אַ קליין קאַפּיטל ווי אַזוי ער איז געקומען פֿון ווילנע קיין אַמעריקע און ער האָט מיטגעבראַכט מיט זיך אַ קאַסטן ביכער. ווען איך בין געקומען קיין ישׂראל האָב איך מיט זיך געבראַכט אַ צוואַנציק ייִדישע ביכער, וואָס איך האָב געמיינט אַז זיי רעפּרעזענטירן דעם אויסקלײַב פֿון דער ייִדישער פּאָעזיע. איך פֿלעג די ביכער בלעטערן און לייענען דאָ אַ זײַט און דאָרט אַ זײַט, אָבער איין בוך איז מיר געבליבן שטעקן ווי אַ ביין אין האַלדז: מנחם באָריישאָס „דער גייער‟, אַ פּאָעמע פֿון העכער 500 זײַטן. איך האָב געוווּסט אַז ס’איז אַ וויכטיקע פּאָעמע, אָבער קיין מאָל זיך נישט אָנגעטאָן דעם כּוח זי צו לייענען. ווען איך האָב געשריבן דאָס בוך וועגן דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור, האָב איך פֿאַרשטאַנען אַז אויב כ’וועל נישט אײַנבייסן אָט דעם ביין, וועט דאָס בוך נישט זײַן גאַנץ. האָב איך צוגעגעבן אַ קאַפּיטל וועגן „דער גייער‟ נאָך דעם ווי דער כּתבֿ־יד פֿון בוך איז שוין געלעגן אין פֿאַרלאַג, און מיט דעם האָט זיך פֿאַרשלאָסן דער קרײַז. איך האָב זיך באַמיט אין דעם בוך צו אַנאַליזירן אַלע באַטײַטיקע זשאַנערס אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור: דאָס קורצע לירישע ליד, אַזאַ צײַטונג־ראָמאַן ווי „די פֿאַמיליע מושקאַט‟, די קאַנאָנישע לענגערע פּאָעמע, די דראַמע און די מעלאָדראַמע, און אין דעם גאַנצן בילד האָט געפֿעלט אָט דאָס פֿאַרנעמיקע בוך.

דווקא סוצקעווער, וואָס איר האָט אים גוט געקענט און אַ סך געפֿאָרשט, האָט נישט געגלייבט אינעם סוף פֿון ייִדיש. ווידער און ווידער, און דווקא אין זײַנע לעצטע לידער, האָט ער געשריבן וועגן אַ מין תחיית המתים פֿון ייִדיש.

מע קאָן ברענגען דאָ אַ קליין שטיקל דערמאָנונג. ס’האָט געהאַלטן בײַם נומער 140 פֿון „די גאָלדענע קייט‟. סוצקעווער האָט מיר דעמאָלט געהאַט געזאָגט אַז דאָס איז דער לעצטער נומער. איך האָב פֿאַר דעם נומער צוגעגרייט אַן אַרבעט וועגן לעיעלעסעס פּאָעמע „צו דיר צו מיר‟, און איך האָב צו איר צוגעגעבן אַ מין פֿאַרוואָרט, אַז איך שרײַב דווקא פֿאַר דעם לעצטן נומער פֿון „גאָלדענע קייט‟ אַן אַרטיקל וועגן אַ פּאָעמע וואָס פֿאַרקערפּערט די בליִיאָרן פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור. סוצקעווער האָט דעם אַרײַנפֿיר נישט געדרוקט, און ער האָט טאַקע אַרויסגעגעבן נאָך אַ נומער. דאָס הייסט, סוצקעווער, פּונקט ווי יעדער מענטש, האָט ערגעץ וווּ נישט געקענט אָננעמען אַז מע דאַרף ענדיקן אין אַ געוויסן מאָמענט.

מע קען זאָגן אַז איר אַליין ראַנגלט זיך מיטן סוף. מיט 18 יאָר צוריק זענט איר געקומען ווי אַ פֿאַרוואַלטער אין בית שלום עליכם, וואָס איז הײַנט איינע פֿון די לעבעדיקסטע ייִדישע אינסטיטוציעס. דאָס יאָר האָט איר, למשל, אַרום 500 תּלמידים אין די פֿאַרשייִדענע קורסן.

אין איין סעמינאַר וואָס איך האָב געפֿירט צוזאַמען מיט דוד ראָסקעסן, האָב איך געזאָגט די סטודענטן אַז בײַ מיר איז ייִדיש שטענדיק געווען פֿאַרבונדן מיט אָט דעם געפֿיל פֿון סוף, אָבער אָט די סטודענטן פֿרעגן אָפּ די פֿאַרבינדונג, און ס’איז דאָ אַ מין האָפֿענונג. אפֿשר קען נאָך טאַקע עפּעס ווערן, פֿאַרשטייט זיך אין אַ גאַנץ אַנדערער גײַסטיקער קאָנפֿיגוראַציע. ייִדיש ווערט די שפּראַך פֿון יחידי סגולה, נישט פֿון די מאַסן.

וואָס איך וויל אין בית שלום עליכם איז סטימולירן אַלץ וואָס האָט צו טאָן מיט ייִדיש און וואָס האָט אַ ווערט. אַ גוטע פֿאָרשטעלונג אויף ייִדיש, אַ גוטן קורס, אאַז״וו. מיר פֿאַרנעמען זיך מיטן פֿאַרהיטן פֿיזיש ייִדישע ביכער, מיר פֿירן בשותּפֿותדיקע פּראָיעקטן מיט דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק אין ירושלים און איצט אויך מיט דער נאַציאָנאַלער ייִדישער ביכער־צענטראַלע צו סקאַנירן ביכער און צײַטונגען, און איך האָף אַז אין אַ פּאָר יאָר אַרום, טאַקע נישט ווײַט, וועלן מיר שטיין פֿאַר אַ מצבֿ אַז יעדער איינער וועט האָבן פֿאַר זיך בײַ זײַן שרײַבטיש דעם גאַנצן אוצר פֿון ייִדישע ביכער. אויסער דעם האָבן מיר אַרײַנגעלייגט אַ סך מי און אַרבעט אין דעם „אינדעקס צו דער ייִדישער פּרעסע‟. אַזוי אַרום וועט מען מען אין אַ דור אַרום האָבן כאָטש אַ שליסל צו די אוצרות פֿון ייִדיש. מיר דאַרפֿן אַרבעטן אויף אַלע פֿראָנטן: סײַ פֿאַר יחידי סגולה, סײַ פֿאַר אַ ברייטערן עולם, און האָפֿן אַז פֿון דעם אַלעמען וועט עפּעס זיך אויסוויקלען.

אהרן לאַנסקי האָט געשריבן אין זײַן בוך “Outwitting History” אַז איינע פֿון די וויכסטיקסטע אויפֿגאַבעס הײַנט איז איבערזעצן ייִדיש אויף אַנדערע שפּראַכן. וואָס מיינט איר?

איבערזעצונגען האָבן אַ ווערט, און דורך אַ גוטער איבערזעצונג וועלן אַ טייל מענטשן דערגיין צום אָריגינאַל, אָבער די פּראָבלעם איז אַז איבערזעצונגען ווערן פֿאַרעלטערט גאַנץ גיך. הײַנט צו טאָג, מיט אַזעלכע ראַשיקע שינויים אין יעדער שפּראַך, קומט עס פֿאָר אַ סך גיכער ווי אַמאָל. דערקעגן דער אָריגינעלער טעקסט בלײַבט נישט געענדערט.

מדינת־ישׂראל איז קיין מאָל נישט געווען קיין לײַכט אָרט פֿאַר אַ ייִדישיסט, זינט בן־גוריונס צײַטן.

יאָרן לאַנג זײַנען ייִדישע שרײַבערס אַרומגעגאַנגען פֿאַרביטערט מיט טענות קעגן דער מדינה, פֿאַר וואָס זי האָט זיי באַעוולט. אַוודאי זענען די טענות באַרעכטיקט, אָבער זיי שאַפֿן נישט דאָס גאַנצע בילד. אַ פֿאַקט איז אַז סוצקעווער האָט מצליח געווען אויפֿצוהאַלטן „די גאָלדענע קייט‟ במשך פֿון קנאַפּע פֿופֿציק יאָר. וואָלטן אַנדערע אָפּשניטן פֿון דער ייִדיש־קולטור געהאַט אַזעלכע פּערזענלעכקייטן, וואָלטן זיי אויך אפֿשר דערגרייכט מער פּרעסטיזש פֿאַר ייִדיש.

הײַנט קען מען אין ישׂראל שוין רייִדן וועגן אַלע קולטורעלע אידענטיטעטן, אָבער מיר האָבן ווי אַ קולטור־מיניסטער מירי רגבֿ, וואָס איז נישט קיין גרויסע ליבהאָבערין פֿון ייִדיש.

מיר דאַרפֿן טראַכטן וועגן אַ מאָזאַיִק, און איך מיין אַז די פֿאָדערונגען פֿון אָט די מזרח־גרופּעס וואָס שטאָלצירן מיט זייער קולטור קענען ווערן אַן אַרויסרוף פֿאַר אַנדערע גרופּעס. אין דעם זינען, סײַ פּאָזיטיוו און סײַ נעגאַטיוו, איז ישׂראל פֿאָרט די בעסטע באַזע פֿאַר דער ייִדיש־אַרבעט. דווקא ווײַל דאָס לאַנד איז קליין, קענען ייִדיש־פּראָיעקטן האָבן דאָ אַ טיפֿערן רעזאָנאַנס ווי למשל אין אַמעריקע, וווּ יעדער פּראָיעקט איז ווי אַ טראָפּן אין ים. מיר פֿאַרקאַטשען די אַרבל און אַרבעטן אויף עטלעכע פֿראָנטן. איינער פֿון די שליסלען צו אונדזער אַרבעט איז דער ווילן נישט צו מאַכן שבת פֿאַר זיך, נאָר אויספֿורעמען שותּפֿותדיקע פּראָיעקטן מיט אַנדערע אינסטיטוציעס. מיר ווייסן און מיר גלייבן אַז אין צווייען איז שטאַרקער.