צווישן מענטשן און מלאָכים

Between Man and Angel

פֿון יואל מאַטוועיעוו

די פֿאַרגאַנגענע וואָך האָב איך באַקומען אַ פֿאַרבעטונג פֿון אַ ליובאַוויטשער שיל, וווּ מע האָט אָפּגעמערקט דעם ערשטן טאָג חנוכּה מיט לאַטקעס און „גליִענדיקן ווײַן‟ (Glühwein). צוערטש האָב איך געטראַכט, אַז דאָס קאַרטל, באַצירט מיט דער דאַטע, דעם 25סטן דעצעמבער, מוז האָבן אַ שײַכות צום ניטל. דער מינהג צו טרינקען דעם הייסן רויטן ווײַן מיט געוויסע געווירצן איז אין אַמעריקע און אַנדערע לענדער פֿעסט פֿאַרבונדן מיט קריסטלעכע טראַדיציעס; ווי אַ טשיקאַווער צופֿאַל, האָט חנוכּה זיך אָנגעהויבן הײַיאָר אַקוראַט ווען די קריסטן האָבן געפּראַוועט זייער חגא.

מיט עטלעכע טעג צוריק האָבן מיך אויך פֿאַרחידושט בילדער פֿון חנוכּה־צוגרייטונגען בײַ אַ צאָל געמישטע משפּחות, וואָס האָבן אויסגעשטעלט זייערע היימישע פֿאָטאָגראַפֿיעס אויפֿן „פֿייסבוק‟. די קאָמבינאַציעס פֿון מנורות, ניטלביימער, דריידלעך און ניטל־באַצירונגען האָבן אויף מיר געשאַפֿן אַ מאָדנעם אײַנדרוק, הגם אין אַמעריקע איז נישט קיין נאָווינע. די ליובאַוויטשער האָבן אויך אײַנגעפֿירט דעם מינהג אויסצושטעלן ריזיקע חנוכּה־לעמפּ אין דרויסן קעגנאיבער די יאָלקעס. ווי באַלד ביידע יום־טובֿים ווערן אַסאָציִיִרט מיט ליכט־צינדן, מיינען אַ סך דורכשניטלעכע אַמעריקאַנער, אַז חנוכּה איז „אַ ייִדישער ניטל‟.

וווינענדיק אין רוסלאַנד מיט איבער 20 יאָר צוריק, האָב איך דערזען אַ קאָמישע סצענע. ווען די ליובאַוויטשער האָבן אָנגעצונדן אַ גרויסע מנורה אין דער פּעטערבורגער שיל־הויף, האָט זיך בײַ די טויערן פֿון דער שיל געוויזן אַ יונגערמאַן, היפּש בגילופֿין, וועלכער האָט דערציילט, אַז ער שטאַמט פֿון אַן אַסימילירטער גריכישער משפּחה און וויל וויסן מער וועגן דער געשיכטע פֿון זײַן פֿאָלק. חנוכּה האָט פֿאַר אים געקלונגען ווי אַן אומבאַקאַנט זײַטל אין דער גריכישער היסטאָריע. אַ פּאָר ליובאַוויטשער יאַטן האָבן מכבד געווען דעם יונגערמאַן מיט משקה און דערציילט וועגן דעם נצחון פֿון די חשמונאָים. דער גריך האָט זיי באַדאַנקט און באַמערקט: „מילא, ריכטיק האָט איר אונדז דעמאָלט געגעבן פּעטש‟, און געבעטן נאָך אַ „לחיים‟.

חנוכּה ווערט אָפֿט באַטראַכט ווי אַ יום־טובֿ, וואָס שטרײַכט אונטער דעם שאַרפֿן אונטערשייד צווישן ייִדישקייט און גוייִשקייט, צווישן די הייליקע חשמונאָים און דער טרייפֿענער גריכישער קולטור און פֿילאָסאָפֿיע. יעדעס מאָל, ווען חנוכּה און ניטל ווערן אויסגעמישט, זעט עס אויס ווי אַ סתּירותדיקע חוזק־מעשׂה. אין דער אמתן, זענען דער ייִדישער יום־טובֿ און די קריסטלעכע חגא טיף פֿאַרבונדן מיטן אַסטראָנאָמישן געשעעניש — דער ווינטערדיקער זונשטאַנד (Solstice), וואָס האָט געדינט ווי אַ קוואַל פֿון פֿאַרשיידענע פֿײַערונגען אַרום דער וועלט פֿון קדמונים אָן, טויזנטער יאָר פֿאַר די חשמונאָים און פֿאַרן אויפֿקום פֿון קריסטנטום.

מײַנע איראַנישע באַקאַנטע האָבן די פֿאַרגאַנגענע וואָך געפּראַוועט די יאַלדאַ־נאַכט — די לענגסטע און פֿינצטערסטע נאַכט פֿונעם יאָר, ווען די משפּחות און חבֿרים פֿאַרברענגען צוזאַמען מיט נאַשערײַ און ליכט, און לייענען פֿאָר די קלאַסישע פּערסישע פּאָעזיע. באַזונדערס פּאָפּולער איז דער באַרימטער סופֿי־פּאָעט האַפֿעז. אַ סך איראַנער גלייבן, אַז ווען מע עפֿנט זײַן פּאָעזיע־זאַמלונג אויף טראַף, קאָן מען געפֿינען אַן ענטפֿער אויף אַ פּערזענלעכער קשיא און אַפֿילו וויסן, וואָס ס׳וועט זײַן אין דער צוקונפֿט. דאָס וואָרט „יאַלדאַ‟ מיינט „געבורט‟ אויף אַראַמיש; לכתּחילה שטאַמט דאָס דאָזיקע וואָרט פֿונעם ניטל. די פֿאָלקס־פֿײַערונג שטאַמט אָבער פֿון זאָראָאַסטריזם. אינעם מיטל־עלטערלעכן איראַן האָט דאָס פֿאָלק צוגעגעבן אַן איסלאַמישן עלעמענט און באַטראַכט עס איצט ווי די נאַכט, ווען די זון ווערט געבוירן פֿון ס׳נײַ. אין טעהעראַן וווינט די פּאָפּולערע שרײַבערין און פּאָעטעסע ערפֿאַן נאַזאַר־אַהאַרי, וואָס אירע חנעוודיקע יאַלדאַ־מעשׂיות קלינגען פֿאַרן מערבֿדיקן לייענער ווי טיפּישע ניטל־דערציילונגען, אָבער האָבן גאָרנישט צו טאָן מיט קריסטלעכקייט.

די חז״ל זאָגן אין דער גמרא־מסכתּא „עבֿודה־זרה‟, אַז ווען אָדם־הראשון האָט דערזען, אַז די טעג ווערן אַלץ קירצער און קירצער, האָט זיך אים אויסגעדאַכט, אַז די גאַנצע וועלט וועט צוליב זײַן חטא צעשטערט ווערן. ווען ס׳איז געקומען די תּקופֿת־טבֿת און די טעג זענען ווידער געוואָרן לענגער, האָט ער באַשלאָסן צוליב דעם צו פּראַווען יעדעס יאָר 8 טעג יום־טובֿ, אָנהייבנדיק פֿון כ״ה כּיסלוו. לויט אַ באַקאַנטן מדרש, האָט דער אייבערשטער דעמאָלט געגעבן אָדם־הראשון דאָס פֿײַער במתּנה. עס קומט אויס, אַז נאָך פֿאַר די חשמונאָים איז די חנוכּה־צײַט געווען פֿאַרבונדן מיטן זונשטאַנד און פֿײַער־צינדן. אַ גאַנצע ריי שפּעטערדיקע ייִדישע דענקער אַנטוויקלען ווײַטער די דאָזיקע טעמע; אינעם פּאָפּולערן ליובאַוויטשער לאָזונג, אַז חנוכּה סימבאָליזירט דעם נצחון פֿונעם ליכט איבערן חושך, שפּיגלט זיך אָפּ דער זעלבער מאָטיוו.

ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז די אוראַלטע גריכן פֿלעגן אויך פּראַווען דעם ווינטערדיקן זונשטאַנד מיט פֿײַער, לוסטיקע סעודות און ווילדע עראָטישע מעשׂים לכּבֿוד פּאָסיידאָן, דעם גאָט פֿונעם ים און ערד־ציטערנישן. בײַ די רוימער האָט אַן ענלעכע חגא געהייסן סאַטורנאַליע; דער עולם האָט געגעבן מתּנות איינער דעם צווייטן, זיך פֿאַרנומען מיט אַזאַרט־שפּילן, געהוליעט און אָנגעצונדן ספּעציעלע ליכט.

עס קאָן זײַן, אַז ווען די חשמונאָים האָבן מנצח געווען בײַ די גריכן און אויסגערייניקט דעם בית־המיקדש, האָבן זיי בכּיוון אויסגעקליבן די טעג, וואָס זענען שוין לאַנג געווען אַסאָציִיִרט מיטן קאָסמישן מאָטיוו פֿונעם זונליכט, וואָס טרײַבט אַוועק דעם ווינטערדיקן חושך. אַזוי צי אַזוי, איז די אַסאָציאַציע גאַנץ קלאָר און ווערט בפֿירוש דערמאָנט אין דבֿרי־חז״ל.

דער נבֿיא חגי גיט איבער אינעם תּנ״ך, אַז דער צווייטער בית־המיקדש איז נתקדש געוואָרן דעם 24סטן טאָג פֿונעם 9טן חודש — כּיסלוו. דאָס הייסט, אַז די געשיכטע פֿונעם בית־שני איז לכתּחילה געווען פֿאַרבונדן מיט די טעג, וואָס זענען שפּעטער באַקאַנט געוואָרן ווי חנוכּה. פֿון דער צווייטער זײַט, קאָן מען זיך משער זײַן, אַז די גריכן האָבן מחלל געווען דעם בית־המיקדש אין שײַכות מיט זייער ווינטערדיקער חגא, דערפֿאַר האָבן די חשמונאָים באַשלאָסן, אַז די זעלבע דאַטע קאָן באַקומען אַ „תּיקון‟ און אָפּגעטײַטשט ווערן אויף אַ ייִדישן אופֿן.

אויף וויפֿל מע ווייסט, האָבן די פֿריִיִקע קריסטן במשך פֿון בערך 300 יאָר נישט געפּראַוועט קיין ניטל. אַ טייל הײַנטיקע מפֿרשים באַטאָנען, אַז אויב מע טראַכט זיך אַרײַן אין דער קריסטלעכער ביבל, באַקומט זיך, אַז יעזוס איז געבוירן געוואָרן אין זומער. אַזוי האַלט אויך די מוסולמענישע מסורה. פּלוצעם, אינעם 4טן יאָרהונדערט, האָט זיך פֿאַרשפּרייט דער מינהג צו פּראַווען ניטל פּונקט דעם זעלבן טאָג, ווען די רוימער פֿלעגן פּראַווען זייער ווינטערדיקע עבֿודה־זרה. עס קאָן זײַן, אַז די קריסטלעכע טוער האָבן בכּיוון אויסגעקליבן אַזאַ דאַטע, כּדי די נײַע רעליגיע זאָל קלינגען מער פֿאַרשטענדלעך פֿאַר די געצן־דינער.

דער זון־סימבאָליזם פֿון חידוש, ליכט און ווידערגעבורט איז בנימצא אין ביידע יום־טובֿים, ווי אויך אין פֿאַרשיידענע אַנדערע אוראַלטע ווינטער־פֿעסטיוואַלן אַרום דער וועלט. רבי נחמן בראַצלעווער דערקלערט אויף גאָר אַן אינטערעסאַנטן אופֿן דעם מאָטיוו פֿון שפּילערײַ, אַן אַנדער אַלגעמיינער עלעמענט פֿון ווינטערדיקע פֿײַערונגען. די גאַנצע וועלט דרייט זיך ווי אַ דריידל; אַ מענטש ווערט אַ מלאך, און אַ מלאך ווערט אַ מענטש; צומאָל קומען אַראָפּ מלאכים אין עולם־הזה, און צומאָל פֿליט אַרויף אַ מענטש אינעם הימל ווי אַ מלאך. דאָס גאַנצע דרייעניש פֿון דער וועלט ווערט פֿאַראייניקט אינעם געטלעכן שורש.

אין דער הײַנטיקער תּקופֿה ווערט חנוכּה אָפֿט באַטראַכט ווי אַ כּמו־וועלטלעכער און אַפֿילו נאַציאָנאַליסטישער יום־טובֿ. די קריסטלעכע חגא האָט אויך שוין לאַנג באַקומען אַ סעקולערן און נאַציאָנאַלן טעם אין אַ סך לענדער. די איראַנישע „יאַלדאַ־נאַכט‟ האָט ווייניק צו טאָן מיט איסלאַם און ווערט באַטראַכט ווי אַ נאַציאָנאַלער פֿאָלקס־טאָג. ס׳איז כּדאַי זיך צו דערמאָנען, אַז הינטער די ווינטערדיקע יום־טובֿים, וואָס ווערן אויסגעדריקט אויף פֿאַרשיידנאַרטיקע אופֿנים אַרום דער וועלט, שטעקט דער אַלגעמיינער סימבאָליזם פֿונעם יערלעכן זון־קערעניש, וואָס איז בעצם גורם די סתּירות צווישן מענטשלעכע קולטורן.