רוחניות

פּרשת ויגש, תּשע״ז

Weekly Torah Portion: Vayigash, 5777

פֿון יואל מאַטוועיעוו

צוליב זײַן נבֿיאיִשער עצה, איז יוסף הצדיק באַפֿרײַט געוואָרן פֿון תּפֿיסה, געראַטעוועט מצרים פֿון הונגער און געוואָרן דער שני־למלך אינעם לאַנד. אַנשטאָט פּוטיפֿרס ווײַב, וועלכע האָט געפּרוּווט אים צו פֿאַרפֿירן, האָט ער חתונה געהאַט מיט אָסנת, פּוטיפֿרס טאָכטער. אַזאַ מעשׂה קלינגט ווי דער יסוד פֿון אַ ראָמאַנטישן פֿילם; אין יעדן אַספּעקט, אַרײַנגערעכנט דעם פּערזענלעכן לעבן, האָט יוסף געוווּנען אויף אַן אינגאַנצן אומגעריכטן אופֿן.

אַלע יוספֿס ברידער, אַחוץ בנימין, זענען אָנגעקומען קיין מצרים פֿון ארץ־כּנען, כּדי זיך צו ראַטעווען פֿון הונגער. יוסף האָט זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ פֿרעמדן מיצרישן באַאַמטן און געפּרוּווט צו צווינגען די ברידער צו ברענגען בנימינען אויך קיין מצרים. די הײַנטיקע פּרשה הייבט זיך אָן מיט אַ דערציילונג וועגן יהודה, וועלכער איז צוגעקומען צו יוספֿן, פֿאַרטיידיקנדיק בנימין, און געבעטן צו נעמען אים פֿאַר אַ שקלאַף.

ווען יוסף האָט עס דערהערט, האָט ער אויסגעזאָגט די ברידער, ווער ער איז. די ברידער האָבן זיך דערפֿרייט, און יעקבֿ מיט זײַן משפּחה איז אָנגעקומען קיין מצרים. אויפֿן ערשטן בליק, קלינגט יוספֿס אויפֿפֿירונג ווי אַ פּשוטער נקמה־אַקט. ווי באַלד יהודה האָט פֿאַרקויפֿט יוספֿן אין דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ, האָט יוסף געצוווּנגען יהודה מסכּים צו ווערן זײַן קנעכט.

די קלאַסישע מפֿרשים דערקלערן, אַז ווי באַלד יוסף האָט אַמאָל דערזען אין אַ חלום, ווי זײַן משפּחה בוקט זיך צו אים ווי שקלאַפֿן, האָט ער געוואָלט פֿאַרזיכערן, אַז די חלומות ווערן פֿאַרווירקלעכט. נישט צוליב זײַן פּערזענלעכער נקמה, נאָר צוליב דער פֿאַטאַליסטישער אמונה האָט ער אַליין מקיים געווען זײַן יוגנטלעכע נבֿואה.

דער איזשביצער רבי דערקלערט אין זײַן ספֿר „מי השלוח‟, אַז יהודה איז אויך געווען אַ פֿאַטאַליסט, הגם זײַן פֿאַטאַליזם האָט אים געבראַכט צו גאָר אַנדערע באַשלוסן. ווען ער האָט פּלוצעם דערפֿילט אַ שטאַרקן חשק צו תּמר, וועלכע האָט זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ זונה, האָט ער באַשלאָסן, אַז זײַנע געפֿילן מוזן שטאַמען פֿון אַ געטלעכן קוואַל. אין פֿאַרגלײַך מיט יוספֿן, האָט ער אָבער נישט עקספּלואַטירט תּמר; מיר ווייסן דאָך, אַז זי אַליין האָט געוואָלט האָבן קינדער מיט יהודהן. להיפּוך, האָט יוסף געשפּילט אַ ראָלע פֿון אַן אמתן פֿאַרשקלאַפֿער.

פֿון דער צווייטער זײַט, האָט יהודה געשפּילט פּונקט די זעלבע ראָלע, ווען ער האָט געעצהט זײַנע ברידער רחמנות צו האָבן אויף זײַן ברודער און אַנשטאָט דערהרגענען אים — צו פֿאַרקויפֿן אים ווי אַ שקלאַף קיין מצרים. אַנשטאָט חלומות, האָט יהודה זיך פֿאַרלאָזט אויף זײַן נבֿיאיִשער אינטויִציע.

די קלאַסישע חסידישע דענקער דערקלערן, אַז ווען יהודה האָט זיך דערנענטערט — „ויגש‟ — צו זײַן פֿאַרשטעלטן ברודער יוסף, האָבן זיי ביידע פֿאַרשטאַנען, אַז הגם זיי האָבן אָפּגעטאָן מעשׂים, וואָס פֿאַר אַ דרויסנדיקן מענטש זעען זיי אויס ווי שׂינאה, קינאה, נקמה און אַכזריות, האָט די געטלעכע השגחה זיי ביידן געבראַכט, דורך אומגעוויינטלעכע דרכים, קיין מצרים.

ווען יוסף האָט פֿאַרשטאַנען, אַז זײַן חלום איז מקוים געוואָרן, האָט ער זיך צעוויינט. ווען בנימין איז אָנגעקומען קיין מצרים און האָט דערקענט זײַן עלטערן ברודער, וועלכן ער האָט געהאַלטן פֿאַר אַ טויטן, האָבן זיי ביידע זיך ווידער צעוויינט. רש״י איז מסביר, אַז יוסף האָט דעמאָלט משׂיג געווען, אַז אויפֿן שטח פֿון שבֿט־בנימין וועט צוויי מאָל אויפֿגעשטעלט און חרובֿ ווערן דער בית־המיקדש. ווען יעקבֿ אָבֿינו איז אָנגעקומען קיין מצרים, האָט יוסף ווידער אָנגעהויבן וויינען. די חז״ל דערקלערן, אַז יעקבֿ האָט נישט געוויינט, ווײַל אין יענעם מאָמענט האָט ער געזאָגט קריאת־שמע מיט גרויס כּוונה.

אין מצרים, האָט דער עולם געגלייבט, אַז יעדער קיניג איז אַ גאָט, וועלכער האָט באַשאַפֿן די גאַנצע וועלט, אַרײַנגערעכנט זיך אַליין. מסתּמא האָט כּמעט קיינער, אַרײַנגערעכנט דעם קיניג אַליין, נישט אָנגענומען אַזאַ נאַרישע עבֿודה־זרה צו ערנסט. לויט דער לאָגיק פֿון דער אַלט־מיצרישער רעליגיע באַקומט זיך אָבער, אַז די מאַכטהאָבער אין עולם־הזה רעפּרעזענטירן די היעראַרכיע פֿון דער קאָסמישער מאַכט. דער גשמיותדיקער וועלט־פֿירער מוז זײַן אַן אָפּשפּיגלונג פֿון הימלישע כּוחות.

זײַענדיק אַ שני־למלך, האָט יוסף זיך געפֿונען אין אַ קאָמפּליצירטער סיטואַציע. עס ווילט זיך זאָגן, אַז אין זײַן יוגנט, ווען ער איז אַרומגעגאַנגען אין די קאָליריקע בגדים איבער די פֿעלדער פֿון ארץ־כּנען, האָט ער נישט געחלומט צו ווערן דער פֿאַקטישער פֿירער פֿון דער מעכטיקער מיצרישער אימפּעריע. פּרעה איז געבליבן דער פֿאָרמעלער מלך, אָבער יוסף האָט געטראָגן דאָס אַחריות פֿאַר אַלע וויכטיקע באַשלוסן אינעם לאַנד.

אין דער אמתן, זעען מיר דאָך, אַז יוסף האָט דווקא יאָ געחלומט וועגן דעם. אַדרבה, כּדי אַראָפּצוּוואַרפֿן די שווערע משׂא פֿון מאַכט־חלומות, האָט ער געמוזט אויסשפּילן די סצענע ביזן סוף. ווען יהודה, דער פֿאַקטישער ראָש פֿונעם אויפֿקומענדיקן ייִדישן פֿאָלק, האָט מסכּים געווען צו ווערן יוספֿס שקלאַף, האָט יוסף פֿאַרשטאַנען, אַז אַ געוויסער שטאַפּל פֿון זײַנע פֿאַטאַליסטישע חלומות האָט זיך פֿאַרענדיקט.

אין אַמעריקע זענען פֿאַרשפּרייט קריסטלעכע „ביבלישע‟ קינדער־פֿילמען, וווּ יוסף ווערט געשילדערט ווי אַ גליקלעכער פּערסאָנאַזש, וועלכער האָט נאָך אַ גאַנצער ריי צרות עולה־לגדולה געווען. נישקשה, אַ געוועזענער שקלאַף איז געוואָרן דער פּרעמיער־מיניסטער פֿון דער גרעסטער וועלט־אימפּעריע! אויף אַן אמתן, איז שווער זיך פֿאָרצושטעלן אַן אַנדער מעשׂה, וואָס שיידט זיך אַזוי ראַדיקאַל אונטער פֿונעם „אַמעריקאַנער חלום‟. אין דער געשיכטע פֿון פֿאַרשיידענע מלחמות און רעוואָלוציעס טרעפֿן זיך אָרנטלעכע פּערזענלעכקייטן, וואָס ווילן נישט פֿאַרנעמען פֿירנדיקע פּאָזיציעס. כּדי אַ קרומער פּאַרשוין זאָל נישט קומען צו דער מאַכט, מוזן זיי אָבער אויספֿירן די שליסל־ראָלעס, כאָטש אין האַרצן האָבן זיי עס פֿײַנט צו טאָן.

נאָכן ווערן שני־למלך, איז יוסף פֿאָרט געבליבן בלויז אַן אינסטרומענט פֿון דער געטלעכער השגחה. אין פֿאַרגלײַך מיט די מיצרישע מלכים, וועלכע האָבן שטאָלצירט מיט זייער אָרט אין דער וועלט און האָבן זיך געהאַלטן פֿאַר אָפּגעטער, האָט יוסף געוויינט, ווען ער האָט געמוזט אויספֿירן זײַן נבֿיאיִשע פֿירערשאַפֿט־ראָלע, ווינסדיק פֿון פֿאָרויס, אַז ער ברענגט זײַן פֿאָלק אין אַ לאַנד, וווּ נאָך זײַן טויט וועט זיך אָנהייבן דער ביטערער גלות־מצרים.

אינעם „ספֿר־זרובבֿל‟ און אַנדערע באַקאַנטע אַפּאָקאַליפּטישע ווערק ווערן דערמאָנט צוויי משיחישע פֿיגורן: משיח בן יוסף און משיח בן דוד. משיח בן יוסף הייבט אָן אַ געוויסן שטאַפּל אינעם גאולה־פּראָצעס, אָבער ווערט דערנאָך דערהרגעט. משיח בן דוד ברענגט משיח בן יוסף צו תּחית־המתים און באַפֿרײַט די וועלט. אַ סך חסידישע צדיקים גלייבן אָבער, אַז דער אמתער משיח קאָן קאָמבינירן אין זיך ביידע דרכים, פֿון יוסף און יהודה, און אויסמײַדן דערבײַ דעם טראַגישן טויט פֿון משיח בן יוסף.

דאָס גאַנצע ייִדישע פֿאָלק, אַרײַנגערעכנט כּהנים און גרים, הייסט „יהודים‟. הגם היסטאָריש שטאַמט דאָס דאָזיקע וואָרט פֿונעם שבֿט־יהודה, מיינט יהודהס נאָמען „דער, וואָס לויבט דעם באַשעפֿער‟. יהודהס נאָמען באַשטייט פֿונעם שם־השם און דעם אות „ד‟, וואָס סימבאָליזירט די פֿיר יסודות פֿון דער נאַטור און די פֿיר זײַטן פֿון דער וועלט, וווּ עס ווערט אַנטפּלעקט דאָס געטלעכע ליכט פֿונעם הייליקן „שם־הויה‟.

יוסף ווערט צומאָל אויך אָנגערופֿן יהוסף, מיט אַ באַהאַלטענעם שם־השם אינעם נאָמען. הגם יוסף און יהודה זענען ביידע געווען פֿאַטאַליסטן, וואָלט דער סינטעז פֿון זייערע דרכים אין עבֿודת־השם, דורך יהודהס כאַאָטישער ספּאָנטאַנקייט, געקאָנט צוגעבן לעבעדיקייט צו דער „חלומדיקער‟ דראַמע פֿון יוספֿס לעבן. ווי באַלד די ברידער האָבן זיך אָבער בלויז דערנעענטערט איינער צום צווייטן, האָט יוסף זיך צעוויינט. די ברידער האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז אין פּרינציפּ קאָנען די ספּאָנטאַטע געפֿילן גיין האַנט אין האַנט מיט פֿאָרגעשריבענע נבֿואות און חלומות. צום באַדויערן, האָט זיך זיי אָבער נישט אײַנגעגעבן צו דערגרייכן די דאָזיקע משיחישע קאָמבינאַציע: יהודה איז געבליבן יהודה, און יוסף איז געבליבן יוסף.