פּרשת ויחי, תּשע״ז

Weekly Torah Portion: Vayechi, 5777

Yehuda Blum

פֿון יואל מאַטוועיעוו

Published January 12, 2017, issue of January 27, 2017.

יעקבֿ אָבֿינו האָט אָפּגעלעבט זײַנע לעצטע 17 יאָר אין מצרים. מיט דער דערציילונג וועגן די ברכות, מיט וועלכע ער האָט געבענטשט יעדן פֿון זײַנע קינדער פֿאַר זײַן פּטירה, שליסט זיך די וואָך דער ערשטער טייל פֿונעם חומש, „בראשית”.

אין זײַנע נבֿיאיִשע ברכות, האָט יעקבֿ באַטראַכט יוספֿס צוויי זין, אפֿרים און מנשה, ווי זײַנע אייגענע קינדער; יעדע ברכה שטעלט דעם טראָפּ אויף געוויסע אוניקאַלע צוקונפֿטיקע מעלות אָדער חסרונות פֿונעם שבֿט. ווען יעקבֿ איז ניפֿטר געוואָרן, האָט יוסף אים באַערדיקט אין ארץ־ישׂראל.

די חז״ל זאָגן, אַז יעקבֿ אָבֿינו איז נישט געשטאָרבן. דאָס באַלזאַמירן און די קבֿורה זענען געווען בלויז אַן אילוזיע. אַ טייל מפֿרשים טײַטשן אָפּ דעם דאָזיקן מאמר־חז״ל אויף אַן אַלעגאָרישן אופֿן. הגם יעקבֿ איז געשטאָרבן אינעם גשמיותדיקן זין, איז זײַן גײַסט געבליבן לעבן ווײַטער, פֿאַרקערפּערט אינעם קאָלעקטיוון לעבן פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. אין ספֿרי־חסידות ווערט דערקלערט אַן אַנדער באַקאַנטער מאמר־חז”ל, לויט וועלכן די צדיקים ווערן גערופֿן לעבעדיקע נאָך זייער טויט; אַ פֿיזיש־טויטער צדיק קאָן משפּיע זײַן אויף דער גשמיותדיקער וועלט נאָך שטאַרקער, ווי בײַם לעבן.

פֿאַרן בענטשן די קינדער, האָט יעקבֿ געזאָגט, אַז ער קלײַבט זיך זיי צו דערציילן, וואָס ס׳וועט פּאַסירן „באַחרית הימים” — אין משיחס צײַטן. הגם פֿאַרשיידענע רמזים וועגן דער צוקונפֿטיקער גאולה טרעפֿן זיך שוין אין די סאַמע ערשטע פּסוקים פֿון דער תּורה, ווערט אין אונדזער סדרה צום ערשטן מאָל דערמאָנט בפֿירוש דער דאָזיקער ענין. ווען יעקבֿ האָט געבענטשט זײַנע זין, האָט ער געוואָלט אָנגעבן די קאָנקרעטע דאַטע, ווען דער גואל־צדק וועט קומען; דער אייבערשטער האָט אים אָבער נישט געלאָזט.

יוסף הצדיק האָט געוווּסט, אַז דער אייבערשטער האָט איבערגעגעבן זײַן עלטער־זיידן, אַבֿרהם, אַז ייִדן וועלן במשך פֿון אַ לאַנגער צײַט זײַן פֿאַרשקלאַפֿט אין מצרים. זײַענדיק אַליין אַ נבֿיא, האָט ער זיכער פֿאַרשטאַנען, אַז ער ברענגט זײַן משפּחה אין אַ לאַנד, וווּ זי וועט לײַדן אין אַ ביטערן גלות. ער האָט אָבער געמוזט פֿאַרווירקלעכן זײַנע חלומות און מקיים זײַן דעם באַשעפֿערס ווילן. לויט אַבֿרהם אָבֿינוס נבֿואה, האָט דאָס ייִדישע פֿאָלק געמוזט בלײַבן אין מצרים 400 יאָר. למעשׂה, ווי עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, זענען ייִדן געבליבן אין מצרים בלויז 210 יאָר. די מפֿרשים דערקלערן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים, אַז אַבֿרהמס נבֿיאיִשער טערמין איז אויך מקוים געוואָרן; לויט רש״יס באַקאַנטער שיטה, זענען אינעם חשבון פֿאַררעכנט געוואָרן אַלע יאָרן נאָך יצחקס געבורט.

אויב יעקבֿ אָבֿינו האָט געוווּסט, ווען משיח וועט קומען, פֿאַרוואָס האָט ער נישט מרמז געווען די גאולה־צײַט דורך אומקלאָרע רמזים, וואָס לאָזן זיך אָפּגעטײַטש ווערן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים? צום בײַשפּיל, דניאל הנבֿיא גיט איבער אַ ריי קאָנקרעטע חשבונות. בײַם סוף פֿון זײַן ספֿר, דערמאָנט ער די מיסטעריעזע 1,290 און 1,335 טעג, וואָס די מפֿרשים טײַטשן, געוויינטלעך, ווי יאָרן. הגם משיח איז נאָך נישט געקומען, האָבן אומצאָליקע קאָמענטאַטאָרן געפּרוּווט זיי דערשיפֿרירן במשך פֿון די דורות.

די חז״ל שעלטן אָבער די, וואָס פּרוּוון צו באַשטעטיקן די פּינקטלעכע צײַט פֿון דער קומענדיקער גאולה. נאָך שאַרפֿער דריקט זיך אָפּ רבי יוסי אין דער מסכתּא „דרך ארץ רבה”; ער זאָגט, אַז פֿאַרן אָנגעבן אַ קאָנקרעטע דאַטע קאָן מען בכלל פֿאַרלירן דעם חלק אין עולם־הבא. פֿונדעסטוועגן, האָבן די דאָזיקע וואָרענונגען פֿון אונדזערע חכמים נישט געשטערט די גרעסטע רבנים און מקובלים — אַפֿילו אַזעלכע ראַציאָנאַליסטישע דענקער, ווי דער רמב״ם — צו פֿירן ווײַטער משיחישע חשבונות; מע מעג זיך פֿאַרנעמען דערמיט, כּל־זמן מע דערוועגט זיך נישט צו מעלדן, אַז מע ווייסט די דאַטע אויף זיכער.

עס קאָן זײַן, אַז ווי באַלד יעקבֿ האָט באמת געוווּסט, ווען משיח וועט קומען, האָט ער נישט געטאָרט עס פֿאַרשטעלן פֿאַר בלויז אַ מעגלעכער דאַטע; אָנצוגעבן אַן אַנדער דאַטע האָט ער אויך נישט געטאָרט, ווײַל אַזוי צי אַזוי וואָלט עס געווען אַ ליגן. להיפּוך, האָט דניאל געשטעלט אַן אַנדער ציל: אַנשטאָט דער ענדגילטיקער גאולה־דאַטע, זאָגט ער פֿאָרויס אַ גאַנצע ריי היסטאָרישע געשעענישן, באַגלייט מיט מיסטישע חשבונות פֿון קאָסמישע צײַט־ציקלען אָן אַ קאָנקרעטן רעזולטאַט.

יוסף און יהודה, די עיקרדיקע צוויי פּערסאָנאַזשן צווישן יעקבֿס קינדער, רעפּרעזענטירן די פּראָטאָטיפּן פֿון משיח בן יוסף און משיח בן דוד. משיח בן יוסף איז אַ טראַגישע פֿיגור, וואָס פֿירט אויס אַ געוויסן שטאַפּל אינעם גאולה־פּראָצעס, אָבער ווערט דערהרגעט בעת אַ פֿיזישער שלאַכט אָדער אַ גײַסטיקן קאַמף. צוליב דעם, איז ער נישט איין קאָנקרעטער פּערסאָנאַזש, נאָר אַן אַרכעטיפּ פֿון פֿאַרשיידענע משיחישע פּערזענלעכקייטן, וואָס באַווײַזן זיך במשך פֿון דורות.

יהודה רעפּרעזענטירט משיח בן דוד. אין זײַן ראַדיקאַלן באַשלוס צו פֿאַרקויפֿן דעם ברודער אין שקלאַפֿערײַ שפּיגלט זיך אָפּ, אויף אַ פּאַראַדאָקסאַלן אופֿן, דער צוקונפֿטיקער ראַדיקאַליזם פֿון דער משיחישער תּקופֿה, ווען די טראַגישע פֿיגור פֿון משיח בן יוסף וועט „אָפּגעשטויסן” און באַזײַטיקט ווערן נאָכן נצחון פֿון משיח־צדקנו. משיח בן דוד קאָן לייזן די סתּירה צווישן יוספֿס שטילן חלומדיקן דרך און יהודהס שאַרפֿקייט.

הגם יוסף און יהודה רעפּרעזענטירן דעם עיקר־אימפּעט פֿונעם גאולה־פּראָצעס, זענען די אַנדערע שבֿטים אויך מרמז אויף פֿאַרשיידענע רעוואָלוציאָנערע פֿיגורן און פּראָצעסן, וואָס שפּילן וויכטיקע היסטאָרישע ראָלעס אין דער וועלט. ווי ס׳איז באַקאַנט, זענען צען פֿון די שבֿטים פֿאַרשוווּנדן געוואָרן; נישט געקוקט אויף דעם, רעפּרעזענטירן זיי פֿאַרשיידענע טיפּן פֿון מענטשלעכע נשמות, וואָס קאָנען קאָמבינירט ווערן אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים. די טיפּן פֿון יוסף און יהודה מוזן זיך אויך נישט קריגן אַפֿילו אין דער הײַנטיקער גלות־תּקופֿה; אַ צדיק אַ טרוימער קאָן אַמאָל בײַטן אויף אייביק דאָס פּנים פֿון דער גאַנצער וועלט.

אין די פּיוטים פֿון רבי אליעזר הקליר און אין געוויסע מדרשים שטייט געשריבן, אַז משיח וועט קומען צוזאַמען מיט אַ גאַנצער ריי תּנ״כישע פֿיגורן פֿון פֿאַרשיידענע שבֿטים, אַרײַנגערעכנט משה, אַהרן, שאול, שמואל, עמוס, צפֿניה און אליהו. למשל, שאול האָט געשטאַמט פֿון שבֿט־בנימין, שמואל — פֿון שבֿט־אפֿרים, און אַהרן איז געווען אַ כּהן. אינעם „ספֿר־זרובבֿל” פֿאַרנעמט אַ וויכטיקע ראָלע משיחס מאַמע מיטן נאָמען חפֿציבה, וועלכע גיט אים איבער זײַן שווערד. דאָס ווײַזט, אַז די ביאת־המשיח מיינט נישט קיין אומקער פֿון אַ בוכשטעבלעכער מאָנאַרכישער מאַכט, ווי עס טראַכטן אַ טייל פֿרומע ייִדן, נאָר אַ פֿילזײַטיקע גײַסטיקע רעוואָלוציע, אין וועלכער פֿאַרשיידענע סאָרטן מענטשן, מענער און פֿרויען, שפּילן צוזאַמען אייגענע שליסל־ראָלעס.

מע קאָן זאָגן, אַז דווקא צוליב יעקבֿס אייביקער לעבעדיקייט האָט ער נישט געוואָלט פֿאָרויסזאָגן אַפֿילו ברמז די צײַט, ווען משיח וועט קומען, כּדי נישט צו פֿאַרוואַנדלען די גאולה אין אַ פֿאַרגליווערטן „אַחרית־הימים”, דעם לעצטן פּונקט אין דער געוויינטלעכער מענטשלעכער געשיכטע. קאָנקרעטע ציפֿערן וואָלטן אונטערגעריסן דעם תּוכן פֿון זײַנע ברכות, וואָס רעפּרעזענטירן די פֿילזײַטיקייט פֿונעם מענטשלעכן לעבן און די וויכטיקייט פֿון פֿאַרשיידענע גרופּעס און פּערזענלעכקייטן; די דינאַמיק פֿון דער קומענדיקער גאולה אַנטוויקלט זיך שטענדיק אין דער הײַנטיקער וועלט.