רוחניות

פּרשת וארא, תּשע״ז

Weekly Torah Portion: Vaeiro, 5777

פֿון יואל מאַטוועיעוו

אין דער הײַנטיקער פּרשה לייענען מיר ווײַטער וועגן משה רבינוס נבֿיאיִשן קאַמף פֿאַרן באַפֿרײַען זײַן פֿאָלק פֿון דער ביטערער מיצרישער שקלאַפֿערײַ. נישט געקוקט אויף אַ גאַנצער ריי ניסים און אויסטערלישע איבערנאַטירלעכע מכּות, האָט פּרעה נאָך אַלץ נישט געוואָלט אַרויסלאָזן די פֿאַרשקלאַפֿטע ייִדן.

אונדזער סדרה איז זיכער צווישן די סאַמע וועלט־באַרימטע אין דער וועלט. דער באַשעפֿער זאָגט אָן משה רבינו איבערצוגעבן דעם עקשנותדיקן מיצרישן קיניג: „שלח את עמי ויעבֿדוני‟ — לאָז מײַן פֿאָלק גיין, כּדי זיי זאָלן מיך דינען. אין דער ענגלישער איבערזעצונג, איז די דאָזיקע פֿראַזע (Let my people go) שפּעטער געוואָרן אַ סימבאָל פֿון דער אַפֿראָ־אַמעריקאַנער באַפֿרײַונג־באַוועונג אין אַמעריקע.

פּרעה האָט קלאָר פֿאַרשטאַנען, אַז דער ייִדישער נבֿיא רעפּרעזענטירט דעם אייבערשטן אַליין; פֿונדעסטוועגן, האָט ער איגנאָרירט משה רבינוס ווערטער. משה, דער גרעסטער נבֿיא, האָט זיך אָנגעטראָפֿן אויפֿן סאַמע פֿאַרביסענעם עקשן אין דער וועלט. אַזוי צי אַזוי, ווי מיר וועלן לייענען אין די קומענדיקע פּרשיות, האָט משה רבינו אויסגעפֿירט זײַן מיסיע מיט גרויס דערפֿאָלג. דעריבער, בלײַבט די יציאת־מצרים אַן אַלמענטשלעכער סימבאָל פֿון האָפֿענונג זיך צו באַפֿרײַען פֿון אומיושר אַפֿילו אין די ערגסטע סיטואַציעס — אַפֿילו ווען עס דאַכט זיך, אַז דער איינציקער וועג נישט צו בלײַבן אַ שקלאַף איז זיך אַרײַנצוּוואַרפֿן במסירת־נפֿש אין ים אַרײַן.

ווען דער אייבערשטער האָט צוגעזאָגט משה צו ראַטעווען זײַן פֿאָלק פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ, האָט ער איבערגעחזרט דעם צוזאָג מיט פֿיר פֿאַרשיידענע ווערבן: „והוצאתי, והצלתי, וגאלתי, ולקחתי אתכם לי לעם‟ — און איך וועל אײַך אַרויספֿירן, און מציל זײַן, און ראַטעווען, און נעמען אײַך צו זײַן מײַן פֿאָלק. פֿון די דאָזיקע פֿיר פֿאַרשיידענע אויסדרוקן לערנען מיר זיך די מיצווה צו טרינקען די אַרבע־כּוסות ווײַן בײַם סדר. לויט אַן אַנדער דעה אין גמרא, ווערן זיי אָבער אַסאָציִיִרט מיט די פֿיר וועלט־אימפּעריעס, וואָס האָבן פֿאַרשקלאַפֿט די ייִדן אין די שפּעטערדיקע תּקופֿות: בבֿל, מדי, יון און אדום.

באַקומט זיך, גאַנץ איראָניש, ווי עס דערקלערן אַ ריי קלאַסישע תּורה־מפֿרשים, אַז ווען דער באַשעפֿער האָט מיט פֿאַרשיידענע ווערטער פֿאַרזיכערט משה רבינו, אַז ייִדן וועלן אויסגעלייזט ווערן אין מצרים, האָט ער אין דער זעלבער צײַט געוואָרנט, אַז דער מיצרישער גלות איז בלויז דער ערשטער אין אַ גאַנצער קומענדיקער סעריע.

אין ספֿרי־חסידות ווערט דערקלערט, אַז די פֿיר גרעסטע גלות־אימפּעריעס ווערן אויך אַסאָציִיִרט מיט די פֿיר זין אין דער פּסחדיקער הגדה: דער חכם, דער רשע, דער תּם און דער „שאינו יודע לשאול‟ – אַ פּאָלנער עם־האָרץ, וואָס ווייסט נישט אַפֿילו, וואָס צו פֿרעגן בײַם סדר־טיש. דער ליובאַוויטשער רבי האָט אין זײַנע שׂיחות באַטאָנט, אַז אין דער הײַנטיקער תּקופֿה איז פֿאַרשפּרייט נאָך איין מין ייִד, דער „פֿינפֿטער זון‟, וועלכער וואָלט בכלל נישט געקומען צום סדר.

אין אַ גרויסער מאָס, פֿאַרנעמען זיך די הײַנטיקע חב״דניקעס מיט אַזעלכע פֿאַרבלאָנדזשעטע נשמות. פֿון דער צווייטער זײַט, איז בײַ אַ טייל בראַצלעווער חסידים באַקאַנט אַן אָפּטימיסטישער אָפּטײַטש פֿון די פֿיר זין. על־פּי חסידות, האָבן דער תּם און „שאינו יודע לשאול‟ זייערע אייגענע מעלות. אַדרבה, יעקבֿ אָבֿינו האָט זיך אויסגעצייכנט מיט זײַן תּמימות. דערצו, מוז אַפֿילו דער גרעסטער חכם פֿאַרשטיין, אַז אין דער אמתן ווייסט ער גאָרנישט, אין פֿאַרגלײַך מיט העכערע האָריזאָנטן פֿון חכמה.

לויט אַזאַ אָפּטײַטש, בלײַבט בלויז דער רשע שלעכט צווישן די פֿיר זין. דאָס איז טאַקע אמת, כּל־זמן ער קריכט נישט אַרויס פֿון זײַן מצבֿ. ווי ס׳איז באַקאַנט, שטייען די עכטע בעל־תּשובֿות אויף אַ העכערן שטאַפּל פֿון רוחניות, ווי צדיקים־גמורים, ווײַל מיטן כּוח פֿון תּשובֿה קאָן מען פֿאַרוואַנדלען געוועזענע עבֿירות אין זכותים. אַ געוועזענער רשע קאָן געפֿינען באַהאַלטענע פֿינקלעך פֿון געטלעכקייט אין אַן אומדערוואַרט אָרט, וווּ אַ צדיק וואָלט זיך אַפֿילו נישט דערוועגט אַרײַנצוקוקן.

די חסידישע צדיקים באַטאָנען, אַז נאָך דער יציאת־מצרים און מתּן־תּורה האָבן ייִדן כּמעט דערגרייכט די מדרגה פֿון משיחישער גאולה. צוליב דעם חטא פֿונעם גאָלדענעם קאַלב זענען זיי אָבער, צום באַדויערן, ווידער אַראָפּגעפֿאַלן. ווען נישט דער עגל־הזהבֿ, וואָלט די תּורה זיך געלייענט אויף אַן אַנדער אופֿן.

אַזוי צי אַזוי, איז דער חטא למעשׂה געשען, און מיר לעבן אין אַ וועלט, וווּ דעם אייבערשטנס גאולה־צוזאָג לייענט זיך ווי אַ רמז אויף אַנדערע מינים גלות. דער פֿערטער ווערב, „ולקחתּי‟, איז מרמז אויפֿן הײַנטיקן לאַנגאָניקן גלות־אדום. צוליב אַ ריי היסטאָרישע און פֿילאָסאָפֿישע סיבות, ווערט עשׂו אָדער אדום אַסאָציִיִרט אין דער ייִדישער טראַדיציע מיט רוים, וואָס סימבאָליזירט די מערבֿדיקע ציוויליזאַציע בכלל. הגם די רוימישע אימפּעריע איז שוין לאַנג בטל געוואָרן, הערשן אין דער וועלט נאָך אַלץ, אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, אירע דירעקטע יורשים.

למשל, ס׳געפֿינען זיך צום צפֿון פֿונעם אייראָפּעיִשן קאָנטינענט צוויי בשכנותדיקע אינדזלען: אירלאַנד און בריטאַניע. ביז אירלאַנד האָט די רוימישע מאַכט זיך נישט דערקליבן, און הײַנט בלײַבט עס אַ באַשיידן לענדל. די אַמאָליקע רוימישע בריטאַניע איז זיך אָבער במשך פֿון דער צײַט צעוואַקסן אין אַ ריזיקער אימפּעריע, וואָס האָט זיך ווײַטער פֿאַרשפּרייט אין אַ ריי לענדער, אַרײַנגערעכנט צפֿון־אַמעריקע.

אַחוץ אַזעלכע גשמיותדיקע פּשטלעך, איז וויכטיק צו געדענקען, אַז יעדער היסטאָרישער מין גלות האָט אַ מעטאַפֿיזישן און אינערלעכן נשמה־באַדײַט. דער גלות־אדום איז פֿאַרבונדן מיטן אינגאַנצן אַסימילירטן פֿערטן זון אין דער הגדה. זאָגט אים דער אייבערשטער צו: „ולקחתי אתכם‟ — אַזאַ זון דאַרף מען נעמען און דערמאָנען, אַז ער איז אַ ייִד.

במשך פֿון דורות, האָט דער „רוימישער‟, מערבֿדיקער גלות אָנגענומען פֿאַרשיידענע פֿאָרמען. אין דער הײַנטיקער תּקופֿה באַשטייט די עיקר־פּראָבלעם אין דעם, וואָס אַ סך ייִדן באַמערקן נישט בכלל, אַז זיי זענען גאָר ווײַט פֿון דער גאולה, און אַז אַפֿילו די פֿרימסטע קרײַזן קאָנען גרינג אַרײַנקריכן אין די סאַמע טיפֿע תּהומען פֿון גײַסטיקער אַסימילאַציע.

יצחק־נחמן שטיינבערג איז געווען גאָר אַן אָריגינעלער סאָציאַל־פּאָליטישער טוער און דענקער. ווי אַ פֿרומער ייִד, האָט ער זיך אַקטיוו באַטייליקט אין דער רוסישער רעוואָלוציע. ווען ער האָט דערזען, אַז די סאָוועטישע מאַכט ווערט אַ נײַער אַכזריותדיקער וואַריאַנט פֿונעם אַלטן גלות־אדום, האָט ער אָנגעהויבן וואַנדערן און זיך שפּעטער באַזעצט אין ניו־יאָרק. ווידער האָט ער אַנטדעקט, אַז נישט געקוקט אויף דער פּערזענלעכער פֿרײַהייט, הערשט אין אַמעריקע דער זעלבער גלות, אָבער מיט אַן אַנדער פּנים.

שטיינבערג באַמערקט, אַז געוויסע מענטשן זאָרגן זיך וועגן דער אַסימילאַציע פֿון ייִדן, אָבער פֿאַרגעסן אין דער אַלגעמיינער אַסימילאַציע פֿונעם מענטש, פֿון עצם־מענטשלעכקייט. אין אַמעריקע קאָן מען זײַן פֿרום, רעדן אויף ייִדיש, אַרומגיין אויף דער גאַס מיט אַ שטרײַמל, שאַפֿן אייגענע חסידישע קוואַרטאַלן און גאַנצע שטעטלעך — געזונטערהייט. פֿאַרוואָס שטיצט מען אָבער צווייפֿלהאַפֿטיקע פּאָליטיקער בלויז צוליב זייערע אויבפֿלעכלעכע צוזאָגן און פֿאַרבינדונגען מיט ייִדן? איז ייִדישלעך די געברויך־תּאווה, וואָס צווינגט די חסידים צו פּטרן טויזנטער דאָלאַרן אויף קליידער און דימענטן? פֿאַרוואָס חזרט מען איבער אין די הײַנטיקע ישיבֿות די פֿאַרקריפּטלע פּראָטעסטאַנטישע שיטה, לויט וועלכער ס׳איז באַשערט, כּלומרשט, אַז די וועלט מוז בלײַבן צעטיילט אויף אָרעמע־לײַט און עשירים? איז עס תּורהדיק צו טראַכטן בלויז וועגן זיך אויפֿן חשבון פֿון די אַרומיקע מענטשן?

אינעם הײַנטיקן וואַריאַנט פֿון גלות־אדום קאָן מען זײַן אַ פּאָלנער „רוימער פֿון משהס גלויבן‟ און אַפֿילו נישט באַמערקן, ווי טיף מע ווערט פֿאַרקראָכן. פֿונדעסטוועגן, טרייסט אונדז די תּורה, אַז סוף־כּל־סוף קאָנען מיר זוכה זײַן צו אַ נײַער יציאת־מצרים, אַרויסקריכן פֿון אונדזער אינערלעכן און אויסערלעכן גלות, און דערגרייכן אַלע פֿיר מדרגות פֿון גאולה.