רוחניות

פּרשת בא, תּשע״ז

Weekly Torah Portion: Bo, 5777

פֿון יואל מאַטוועיעוו

דער באַשעפֿער האָט אָנגעזאָגט משה רבינו צו גיין ווידער צום פֿאַרעקשנטן מיצרישן קיניג מיט דער בקשה אַרויסצולאָזן די ייִדן. „בא אל פּרעה‟ — גיי צו פּרעה, ווײַל איך האָב האַרט געמאַכט זײַן האַרץ, זאָגט דער רבונו־של־עולם. פֿרעגט זיך אַ קשיא: אויב דער אייבערשטער אַליין האָט „פֿאַרשטאָפּט‟ דעם קיניגס האַרץ, וועט ער דאָך סײַ־ווי־סײַ נישט הערן. צוליב וואָס האָט משה געדאַרפֿט זיך ווידער אַ מאָל דערנענטערן צו אַזאַ פֿאַרביסענעם עקשן?

די לעצטע דרײַ מכּות האָבן, סוף־כּל־סוף, איבערגעצײַגט פּרעה, אַז ס׳איז גענוג שוין זיך עקשנען. די היישעריקן האָבן פֿאַרפֿלייצט זײַן לאַנד; דערנאָך איז געקומען דער שרעקלעכער חושך; צום סוף, זענען די מיצרישע בכורים געשטאָרבן אין מיטן דער נאַכט, וועלכע איז שפּעטער געוואָרן די צײַט, ווען ייִדן פּראַווען דעם פּסחדיקן סדר. דער אייבערשטער האָט זיי געגעבן די ערשטע ספּעציפֿיש־ייִדישע מיצווה: צו פֿאַררעכענען ניסן ווי דעם ערשטן חודש אינעם לוח, צוליב דעם באַפֿרײַט ווערן פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ.

פֿאַר אַ הײַנטיקן לייענער קאָן די מכּת־בכורות קלינגען ווי אַן אויסטערלישע קאָלעקטיווע שטראָף. די קינדער טראָגן דאָך נישט קיין אַחריות פֿאַר די אכזריותדיקע מעשׂים פֿון זייערע עלטערן. אויב אַפֿילו סע גייט אַ רייד וועגן די דערוואַקסענע בכורים, נישט שוין זשע האָבן זיך צווישן זיי נישט אָפּגעפֿונען קיין לײַטישע מענטשן, נישט פֿאַרמישט אין דער פֿאַרשקלאַפֿונג פֿון ייִדן?

בעת אַ מיליטערישן קאָנפֿליקט, טאָר מען זיכער נישט אומברענגען אַ גאַנצע גרופּע מענטשן בלויז צוליב זייער אָפּשטאַם. אין מצרים האָט עס אָבער געטאָן דער בורא־עולם אַליין; אויף אים פֿרעגט מען דאָך נישט קיין קשיות. פֿון דעסטוועגן, קומט דער כאַראַקטער פֿון דער לעצטער מכּה אין סתּירה מיט אונדזער קעגנערשאַפֿט צו קאָלעקטיווע שטראָפֿן. די חז״ל דערקלערן, אַז ווען די מיצרישע בכורים האָבן דערהערט וועגן דער הימלישער גזירה, האָבן זיי אָנגעהויבן אַן אויפֿשטאַנד קעגן זייערע פֿאָטערס. ווי אַ רעזולטאַט, זענען אַ סך פֿון זיי געפֿאַלן קרבנות אין זייער אייגענער מלחמה.

אין דער אמתן, זעען מיר, אַז נישט אַלע מיצרישע בכורים האָבן געליטן בעת דער מכּה. דער פּרעה אַליין האָט זי איבערגעלעבט — הגם בלויז אויף אַ קורצער ווײַל — כּדי צו זען מיט זײַנע אייגענע אויגן די מפּלה פֿון די מיצרישע כּוחות. זײַן טאָכטער בתיה, אויך אַן ערשט־געבוירענע, האָט זוכה געווען פֿאַר איר צידקות אַרײַנצוקומען לעבעדיקערהייט אין גן־עדן. מיט צוויי וואָכן צוריק האָבן מיר באַטראַכט די דאָזיקע באַקאַנטע לעגענדע אין דער פּרשה „שמות‟.

אַזוי צי אַזוי, טראָגן די לעצטע דרײַ מכּות אַ טיפֿן סימבאָלישן באַדײַט. די מיצרישע אימפּעריע איז געווען באַגרינדעט אויף אַ שטרענגער היעראַרכישער סיסטעם. די וועלט־באַרימטע פּיראַמידן אילוסטרירן גאַנץ גוט, ווי אַזוי די אוראַלטע מיצרישע מאַכט האָט פֿאָרגעשטעלט דעם סדר פֿון איר מלוכה, ווערטיקאַל אויסגעבויט און שטאַרק ווי אַ שטיין. די היישעריקן רעפּרעזענטירן דעם פֿאַרקערטן פּרינציפּ פֿון ספּאָנטאַנער זעלבסט־אָרגאַניזאַציע. בעת פֿאָלקס־אויפֿשטאַנדן באַווײַזן זיך אָפֿט פֿאָרמעלע אָדער אומפֿאָרמעלע מנהיגים. להיפּוך, פֿירן זיך די אינסעקטן אויף ווי איין שוואָרעם, ווײַזנדיק דערמיט, אַז זייער אין גאַנצן כאַאָטישער קאָלעקטיווער „אויפֿשטאַנד‟ קעגן פּרעהס מאַכט־פּיראַמיד קאָן אונטעררײַסן זײַן אימפּעריע.

דער חושך האָט זיך אויף אַ מיסטעריעזן אופֿן אַנטדעקט פֿאַר די ייִדישע שקלאַפֿן ווי ליכטיקייט. די מפֿרשים דערקלערן, אַז דער זעלבער הימלישער כּוח האָט געפּועלט אויף היפּוכדיקע אופֿנים פֿאַר די שקלאַפֿן און פֿאַרשקלאַפֿער. ווידער קאָנען מיר זאָגן, אַז דער פּאַראַדאָקסאַלער כאַראַקטער פֿון דער דאָזיקער מכּה סימבאָליזירט אַ געוויסע צרה, וואָס שטעקט אין יעדער געזעלשאַפֿט, וווּ עס הערשט אַ טיפֿע סאָציאַלע אומגלײַכקייט. עס טרעפֿט זיך, אַז אַ פּשוטע נאַטירלעכע צײַט־פֿאַרווײַלונג קאָן אַרויסרופֿן אַ שׂימחה בײַ אָרעמע־לײַט, אָבער אויסזען אומבאַקוועם, נודנע און פֿינצטער פֿאַר די עשירים, אָדער פֿאַרקערט. למשל, אַ טײַערער קאָרפּאָראַטיווער מאָלצײַט קאָן פֿאַר אַ פּשוטן אַרבעטער אויסזען ווי אַ געפֿערלעך נודנע און נוצלאָזיקע אונטערנעמונג.

די דאָזיקע בײַשפּילן ווײַזן, אַז אַפֿילו אינעם טאָג־טעגלעכן הײַנטיקן לעבן קאָן פּונקט דאָס זעלבע געשעעניש אָדער אונטערנעמונג אַרויסרופֿן היפּוכדיקע געפֿילן בײַ די פֿאָרשטייער פֿון פֿאַרשיידענע סאָציאַלע שיכטן. בעת דער מכּת־חושך האָט דער דאָזיקער פּרינציפּ זיך אַנטפּלעקט אויף אַ בולטן איבערנאַטירלעכן אופֿן. ליכטיקייט פֿאַר די שקלאַפֿן האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין פֿינצטערניש אין די אויגן פֿון די פֿאַרשקלאַפֿער.

אַן אַנדער קוואַל פֿון אומגלײַכקייט, וואָס האָט געהערשט אינעם אוראַלטן מצרים, איז געווען באַגרינדעט אויפֿן ביאָלאָגישן אָפּשטאַם. ס׳איז געווען אַ תּקופֿה, ווען יוסף הצדיק איז געוואָרן דער שני־למלך, אָבער בדרך־כּלל האָבן געוויסע אַריסטאָקראַטישע משפּחות פֿאַרנומען די פֿירנדיקע פּאָזיציעס פֿון דור צו דור. די ערשט־געבוירענע צווישן זיי זענען געווען באַזונדערס חשובֿ. אַזאַ סדר האָט פֿאַר די מיצרים אויסגעזען באַרעכטיקט און נאַטירלעך. פּלוצעם, האָבן די אַריסטאָקראַטן דערהערט, אַז דער אייבערשטער אַליין קלײַבט זיך זיי אומצוברענגען. דער גאַנצער סדר האָט זיך איבערגעקערט; די געוועזענע אַריסטאָקראַטן זענען אויפֿגעשטאַנען קעגן זייערע פֿאָטערס און האָבן זיך אומגעריכט פֿאַרוואַנדלט אין אַ מין גאַסן־שלעגער.

אין דער הײַנטיקער פּרשה ווערט דערמאָנט די מיצווה פֿון פּדיון־הבן. עס באַקומט זיך, אַז אין דער ייִדישער טראַדיציע שפּילן די בכורים און כּהנים אויך אַ חשובֿע ראָלע. אין פֿאַרגלײַך מיט דער מיצרישער געזעלשאַפֿט איז אָבער די דאָזיקע ראָלע בלויז אַ סימבאָלישע. די כּהנים קערן אָפֿט אום די זילבערנע מטבעות דעם טאַטן פֿונעם קינד. אַדרבה, די דאָזיקע מיצווה דערמאָנט אונדז אינעם אַמאָליקן אומיושר פֿון דער מיצרישער שקלאַפֿערײַ און שטרײַכט אונטער, אַז בײַ ייִדן זאָלן דווקא נישט זײַן קיין עכטע היעראַרכיעס.

פֿון משה רבינוס באַגעגעניש מיט פּרעה, וועלכער איז אַרײַנגעפֿאַלן נאָך טיפֿער אויפֿן סאַמע דנאָ פֿון עקשנות, קאָנען מיר אויך אָפּלערנען גאָר אַ וויכטיקן מוסר־השׂכּל פֿאַר אַ מענטש, וואָס פֿאַרנעמט אַ פּאָזיציע פֿון אַ מנהיג. די תּורה גיט אונדז איבער, אַז משה איז געווען דער גרעסטער ענוו אין דער וועלט. זײַענדיק אויך דער גרעסטער נבֿיא און דער מנהיג פֿונעם גאַנצן ייִדישן פֿאָלק, האָט ער אָבער מורא געהאַט, אַז זײַן הויכע מיסיע קאָן אים, חלילה, ברענגען צו גאווה.

קיין פּשוטער פּאַרשוין איז פּרעה נישט געווען. על־פּי קבלה, פּרטימדיק דערקלערט אין די קלאַסישע חסידישע ספֿרים, האָט ער רעפּרעזענטירט דעם נחש, וועלכער האָט פֿאַרפֿירט אָדם און חוה. משה האָט געדאַרפֿט זיך ווידער טרעפֿן מיט אַזאַ פּאַרשוין, ממש אַ שלאַנג, כּדי צו פֿאַרשטיין בעסער די סכּנה פֿון גאווה. זײַענדיק לכתּחילה אַ גרויסער חכם און אַ געניטער — הגם אַן אַכזריותדיקער — מנהיג, איז פּרעה אַרײַנגעפֿאַלן אין אַזאַ טיפֿן עקשנות, אַז ער האָט צום סוף חרובֿ געמאַכט זײַן אייגן לאַנד, אַבי זיך נישט צוהערן צו משה רבינוס ווערטער. ער האָט פֿאַרשטאַנען, אַז דער רבונו־של־עולם אַליין באַפֿעלט אים צו באַפֿרײַען די ייִדן. פֿון דעסטוועגן, האָט ער פֿאַרשטאָפּט זײַן האַרץ און קאָפּ מיט גאווה. דער מיצרישער קיניג אַליין האָט, כּבֿיכול, פֿאַרשוויגן דאָס געטלעכע קול אין זײַן נשמה און איבערגעקערט עס אין אַ קוואַל פֿון עקשנות און אַכזריות.

כּדי נישט אַרײַנצופֿאַלן אַפֿילו אויף אַ טראָפּן אין אַזאַ פּאַסטקע, מוז אונדזער אייגענער „משה‟ — די באַשיידענע און געטלעכע נשמה־כּוחות — זיך טרעפֿן מיט אונדזער אינערלעכן „פּרעה‟. מע דאַרף זיך גוט אַרײַנצוקוקן אין זיך און פֿאַרשטיין, אַז די אמתע „גײַסטיקע איבערקערעניש‟ אין אונדזערע הערצער מוז זײַן באַגרינדעט, חס־ושלום, נישט אויף גאווהדיקע געפֿילן אָדער אויפֿן פּאָסמאַקעווען זיך מיט די מעשׂיות וועגן אומגעקומענע מיצרים, נאָר אויף משה רבינוס מידת־הענווה און אַלגעמיינעם יושר.