טשיקאַוועסן

די לאַנגע געשיכטע פֿון קאָמפּיוטער־שפּילערײַען

Long History of Computer Games

פֿון יואל מאַטוועיעוו

נישט לאַנג צוריק, האָבן זיך אין אַ צאָל באַקאַנטע נײַעסקוואַלן פֿאַרשפּרייט אינטערעסאַנטע היסטאָרישע אַרטיקלען וועגן דער ערשטער ווידעאָ־שפּיל אין דער וועלט, צוגעטראַכט דורכן אַמעריקאַנער וויסנשאַפֿטלער טאָמאַס גאָלדסמיט בשותּפֿות מיט עסטל ריי מאַן. אַ לאַנגער אַרטיקל לכּבֿוד דעם 70־יאָריקן יוביליי פֿון ווידעאָ־שפּילערײַען איז דערשינען סוף יאַנואַר אין דער פֿראַנצויזישער טאָג־צײַטונג Le Monde („די וועלט‟).

ווען איך האָב עס איבערדערציילט עטלעכע מײַנע חבֿרים, האָבן זיי זיך שטאַרק געחידושט; זיי האָבן געמיינט, אַז ביז די 1980ער יאָרן האָבן בלויז געציילטע מענטשן געהאַט אַ צוטריט צו די ריזיקע קאָמפּיוטערס פֿון יענער תּקופֿה, שוין אָפּגערעדט פֿון אויסנוצן אַזעלכע טײַערע מאַשינען פֿאַר פֿאַרווײַלונג־צוועקן.

גאָלדסמיט, אַ פּראָפֿעסאָר פֿון פֿיזיק, איז געווען אַ גרויסער פֿאָרשער פֿון פֿריִיִקע טעלעוויזיע־טעכנאָלאָגיעס. ווייניק ווייסט מען וועגן זײַן שותּף. ס׳איז אָבער וויכטיק צו באַמערקן אַז זייער מכשיר האָט ווייניק צו טאָן מיט קאָמפּיוטערײַ. אַ סך שפּיטעלער זענען אויסגעשטאַט מיט די קלאַסישע אָסצילאָגראַפֿן (oscilloscopes), וואָס ווײַזן דעם ריטעם פֿונעם מענטשלעכן האַרץ־פּולס מיט אַ גרין פּינטל, וואָס לויפֿט איבער אַן עקראַן. ס׳איז מעגלעך צו שאַפֿן אַ מכשיר, וואָס קאָן צייכענען פֿאַרשיידענע פֿיגורן אויף אַן אָסצילאָגראַף מיט אַזאַ פּינטל.

גאָלדסמיט און מאַן האָבן צוגעטראַכט אַן עלעקטראָנישע סכעמע, וואָס „שיסט‟ דאָס פּינטל איבערן עקראַן ווי אַן אַרטילעריע־וואָפֿן. דער שפּילער קאָן זיך אָנצילן און „אַראָפּשיסן‟ אַן עראָפּלאַן, רעפּרעזענטירט דורך אַ שטיקל פּלאַסטיק צוגעקלעפּט צום עקראַן. צו קאָמפּיוטער־חשבונות האָט אַזאַ קונץ נישט קיין שײַכות. דערצו, הגם די דערפֿינדער האָבן באַקומען אַ פּאַטענט, האָבן זיי קיינמאָל נישט געשאַפֿן דעם מכשיר.

פֿון דעסטוועגן, איז טאַקע אמת, אַז די ערשטע קאָמפּיוטער־שפּילן — לאַוו־דווקא אינטעראַקטיווע און גראַפֿישע — האָבן זיך באַוויזן אין גיכן נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה. דער דערפֿינדער און אינזשעניר ראַלף (רודאָלף) באַער, אַ דײַטשישער ייִד פֿון דער שארית־הפּליטה, ווערט אָפֿט באַטראַכט אין פּאָפּולערע היסטאָרישע אַרטיקלען ווי דער „פֿאָטער‟ פֿון שפּילערײַ־פּראָגראַמען. אינעם יאָר 1951 האָט ער שוין צוגעטראַכט די עיקר־אידעען פֿון די הײַנטיקע אינטעראַקטיווע ווידעאָ־שפּילערײַען.

די ערשטע פּראַקטישע קאָמפּיוטער־שפּיל אינעם הײַנטיקן זין פֿון וואָרט, מיטן נאָמען Bertie the Brain, האָט דער עסטרײַכיש־געבוירענער אינזשעניר ד״ר יוסף כּ״ץ (קייטס), אויך אַ ייִד פֿון דער שארית־הפּליטה, אויפֿגעשטעלט נאָך אַ ביסל פֿריִער פֿאַר דער קאַנאַדער נאַציאָנאַלער אויסשטעלונג, וועלכע איז פֿאָרגעקומען אינעם יאָר 1950 אין טאָראָנטאָ. די גרויסע מאַשין, אַרום 13 פֿוס די הייך, האָט גרינג געוווּנען אינעם פֿאַרמעסט מיט די באַזוכער פֿון דער אויסשטעלונג, שפּילנדיק די קלאַסישע „קרייצן און נולן‟ (tic-tac-toe).

כּ״צס מאַשין איז נישט געווען אויסגעשטאַט מיט אַן עכטן קאָמפּיוטער־עקראַן. די פֿיגורן פֿון דער שפּיל האָט מען געוויזן אויף אַ גרויסן פּאַנעל מיט לעמפּלעך. דער אײַנפֿאַל צו קאָמבינירן די טעלעוויזיע־ און קאָמפּיוטער־טעכנאָלאָגיעס האָט זיך ערשט אַנטוויקלט מיט עטלעכע יאָר נאָך זײַן „בערטי‟.

אַזוי צי אַזוי, גייט די 70־יאָריקע עוואָלוציע פֿון קאָמפּיוטער־שפּילערײַען ווײַטער אָן. למשל, אַ גרופּע פֿאָרשער פֿונעם וואַשינגטאָנער אוניווערסיטעט האָט פֿאַרעפֿנטלעכט אין דעצעמבער 2016 אַן אַרטיקל וועגן גאָר אַן אַנדער פֿאָרשונג, וואָס האָט צו טאָן מיט קאָמפּיוטער־שפּילערײַ, שאַפֿנדיק אַ מכשיר, וואָס ווערט קאָנטראָלירט דורך די מענטשלעכע מוח־כוואַליעס און שיקט דעם סיגנאַל צוריק אינעם מוח מיט מאַגנעטן. אַנשטאָט צו זען אַ פּשוטן לאַבירינט אויפֿן געוויינטלעכן עקראַן, האָבן די שפּילער, טראָגנדיק אַ ספּעציעלן העלם מיט דראָטן און מאַנגעטן אויפֿן קאָפּ, אַנטוויקלט אַן אינערלעך געפֿיל פֿון באַוועגונג אין אַ מין ווירטועלער וועלט. דער חידושדיקער עקספּערימענט האָט געוויזן, אַז דורך דער מאַגנעט־סטימולאַציע קאָן מען צוגעבן דעם מענטש אַ קינסטלעכן „זעקסטן חוש‟ פֿון אָריענטאַציע אין אַ ריין־ווירטועלער וועלט פֿון מוח־סיגנאַלן.

הגם אַזעלכע טעכנאָלאָגיעס קלינגען כּמעט פֿאַנטאַסטיש, העלפֿן זיי צו שאַפֿן גאַנץ פּראַקטישע משכירים, וואָס קאָנען העלפֿן אַ בלינדן פּאַראַליזירטן מענטש צו אָריענטירן זיך און צו קאָמוניקירן מיט דער אַרומיקער וועלט. די מאַגנעט־סטימולאַציע ווערט ברייט באַנוצט אין פּסיכיאַטריע; עס קאָן זײַן, אַז די ווײַטערדיקע עקספּערימענטן וועלן אויך העלפֿן אויסצוהיילן פֿאַרשיידענע פּסיכישע קראַנקייטן אָדער שעדלעכע עפֿעקטן פֿון אַ מוח־קלאַפּ.

אַ סך חידושים אין דער געשיכטע פֿון קאָמפּיוטער־שפּילערײַען זענען געווען פֿאַרבונדן מיט גאָר ערנסטע פֿאָרשונגען. דער וועלט־באַרימטער בריטישער מאַטעמאַטיקער אַלאַן טורינג האָט פֿאַרלייגט די יסודות פֿון דער מאָדערנער קאָמפּיוטערײַ און געהאָלפֿן אײַנצוברעכן די נאַצי־שיפֿערס בעת דער מלחמה. אַ דאַנק טורינגס דערפֿאָלג מיטן אײַנברעכן דעם מיליטערישן נאַצי־שיפֿער זענען מיליאָנען מענטשן געראַטעוועט געוואָרן. די היסטאָריקער זענען אַפֿילו משער, אַז אָן זײַנע פֿאָרשונגען וואָלט די מלחמה געדויערט אַ פּאָר יאָר לענגער. אָבער זײַענדיק אַ האָמאָסעקסואַל, האָט דער באַרימטער וויסנשאַפֿטלער געפֿערלעך געליטן. די בריטישע מאַכט האָט אים גערודפֿט פֿאַר „אוממאָראַלישע מעשׂים‟ און אים סטעריליזירט מיט כעמישע מיטלען; אין 1954 האָט טורינג זיך גענומען דאָס לעבן. ערשט אין 2009 איז דער פּרעמיער־מיניסטער גאָרדאָן בראַון אָפֿיציעל אויפֿגעטראָטן, בעטנדיק מחילה פֿאַר דער שרעקלעכער עוולה.

במשך פֿון זײַן קורץ לעבן, האָט טורינג אויך פֿאַרלייגט די טעאָרעטישע יסודות פֿון קאָמפּיוטער־שפּילערײַ. בשותּפֿות מיטן לאָנדאָנער עקאָנאָמיסט דייוויד טשאַמפּערנאָון האָט ער אינעם יאָר 1948 צוגעטראַכט אַ שאָך־פּראָגראַם. די פּראָגראַם איז אָבער געווען צו גרויס און קאָמפּליצירט פֿאַר די ערשטע קאָמפּיוטערס פֿון יענער תּקופֿה.

די פּערסאָנאַזשן פֿון פֿריִיִקע קאָמפּיוטער־שפּילן זענען געווען טשיקאַווע קאַריקאַטור־פֿיגורקעלעך. הײַנט זעען אויס די מענטשן, חיות און כּלערליי פֿאַנטאַסטישע באַשעפֿענישן גאַנץ לעבעדיק אויפֿן עקראַן, כּמעט ווי אין אַ האָליוווּד־פֿילם, צוליב דער אַנטוויקלונג פֿון רעאַליסטישע מאָדעלן און גיכע גראַפֿישע מכשירים. די אַנטוויקלונג פֿון אַזעלכע רעאַליסטישע קאָמפּיוטער־מאָדעלן האָט זיך אויך אָנגעהויבן מיט היפּשע 50 יאָר צוריק. דער ערשטער „לעבעדיקער‟ קאָמפּיוטער־פּערסאָנאַזש איז געווען אַ קעצעלע, לכתּחילה געשאַפֿן אין דער סאָוועטישער לאַבאָראַטאָריע בראָש מיט פּראָפֿ׳ אַלכּסנדר קראָנראָד אינעם יאָר 1968.

אין דער פּראָגראַם זענען אויסגענוצט געוואָרן קאָמפּליצירטע מאַטעמאַטישע חשבונות און אינפֿרמאַציע־סטרוקטורן, וועלכע זענען געבליבן אומבאַקאַנט אין דער מערבֿדיקער קאָמפּיוטער־אינדוסטריע ביז די 1980ער. די גרויסע סאָוועטישע מאַשין האָט אויסגערעכנט און אָפּגעדרוקט יעדן קאַדער פֿונעם קעצעלעס באַוועגונג. אויפֿן סמך פֿון אויסגעדרוקטע זײַטלעך האָבן פּראָפֿעסיאָנעלע קינעמאַטאָגראַפֿן געשאַפֿן אַ קורצן אַנימאַציע־פֿילם. הגם דאָס סאָוועטישע „קעצעלע‟ איז געווען נישט אַ שפּיל־פּראָגראַם, נאָר אַ פֿריִיִקער קאָמפּיוטער־פֿילם, האָט די אַנימאַציע פֿאָרט אַ שפּילעוודיקן טעם און איז געווען אַ וויכטיקער שטאַפּל אין קאָמפּיוטער־גראַפֿיק.

קראָנראָדס לאַבאָראַטאָריע האָט זיך, בדרך־כּלל, פֿאַרנומען מיט מיליטערישע ענינים, וואָס האָבן ווייניק געהאַט צו טאָן מיט קינאָ און פֿאַרווײַלונג. דער עיקר, האָט מען דאָרטן געאַרבעט איבערן נוקלעאַרן וואָפֿן. כּדי בעסער צו פֿאַרשטיין קאָמפּיוטערײַ, האָבן די וויסנשאַפֿטלער זיך אויך פֿאַרנומען מיט אַזעלכע ענינים, ווי די שאָך־פּראָגראַם „קאַיִסאַ‟, וועלכע האָט געוווּנען דעם אינטערנאַציאָנאַלן שאָך־פֿאַרמעסט צווישן קאָמפּיוטערס אין 1974.

אין לעאָניד ברעזשנעווס תּקופֿה פֿלעגט די סאָוועטישע רעגירונג אײַנזעצן די פּאָליטישע דיסידענטן אין פּסיכיאַטרישע שפּיטעלער, וווּ מע האָט זיי געצוווּנגען אײַנצונעמען צווייפֿלהאַפֿטיקע און צומאָל סכּנותדיקע „רפֿואות‟. קראָנראָד איז געווען צווישן 99 סאָוועטישע פּערזענלעכקייטן, וועלכע האָבן אונטערגעשריבן אַן אָפֿענעם בריוו קעגן אַזאַ מלוכישע רדיפֿות. צוליב דעם, האָט מען פֿאַרמאַכט זײַן לאַבאָראַטאָריע. די שאַפֿער פֿונעם „קעצעלע‟ האָט זיך אָבער אײַנגעגעבן צו פֿאַרענדיקן די אַרבעט איבערן קאָמפּיוטער־פֿילם אין אַ צאָל אַנדערע ערטער; דערפֿאַר שטייט בײַם אָנהייב פֿון קורצן פֿילם געשריבן, אַז מע האָט עס געמאַכט אינעם מאָסקווער מלוכישן אוניווערסיטעט.

דער דײַטשישער אינזשעניר קאָנראַד צוזע האָט געשאַפֿן פּאַמעלעכע און קליינע, אָבער גאַנץ פּראַקטישע קאָמפּיוטערס נאָך אינעם פּעריאָד פֿון 1941 ביז 1945. צוליב דער קאָנטראָווערסאַלער פֿאַרבינדונג מיט די דײַטשישע מיליטערישע פֿירמעס בעת דער מלחמה, בלײַבן אָבער די דאָזיקע מכשירים ווייניקער באַקאַנט, אין פֿאַרגלײַך מיט די אַמעריקאַנער, בריטישע אָדער סאָוועטישע מאָדעלן. אויף וויפֿל מע ווייסט, האָט צוזע נישט געשטיצט די נאַציס, אָבער מיטגעאַרבעט מיט זיי צוליב פּראַגמאַטישע קאָמערציעלע אינטערעסן. אינעם יאָר 1942 האָט ער שוין טעאָרעטיש באַשריבן אַ שאָך־פּראָגראַם.

צי זאָלן מיר מאַכן דעם אויספֿיר, אַז דער אורפֿאָטער פֿון קאָמפּיוטער־שפּילערײַ איז געווען אַ דײַטשישער אינזשעניר און אַ נאַצי־קאָלאַבאָראַטאָר? לאַוו־דווקא. אויב טורינגס שאָך־פּראָגראַם איז געווען פּאַסיק, אין פּרינציפּ, פֿאַר פּלאַנירטע קאָמפּיוטערס פֿון זײַן צײַט, זענען צוזעס מאַשינעלעך געווען אינגאַנצן אומפּאַסיק פֿאַר אַזאַ קאָמפּליצירטער לאָגישער שפּיל, ווי שאָך.

נאָך אינעם יאָר 1838 האָט דער ענגלישער מאַטעמאַטיקער טשאַרלז בעבידזש צוגעטראַכט אַ פּלאַן פֿון אַן עכטן קאָמפּיוטער, געמאַכט בלויז פֿון ציין־רעדער און אַנדערע מעכאַנישע עלעמענטן. צוליב דעם ריזיקן פֿאַרנעם פֿונעם קאָמפּליצירטן מכשיר, האָט זיך אים נישט אײַנגעגעבן צו פֿאַרווירקלעכן דעם פּלאַן. אַדאַ לאַוולייס, די איינציקע לעגיטימע טאָכטער פֿונעם פּאָעט לאָרד בײַראָן, האָט אָנגעשריבן די ערשטע פּראָגראַמען פֿאַרן בעבידזשס טעאָרעטישער מאַשין. זײַענדיק אַ ראָמאַנטישע פֿרוי פֿון דער וויקטאָריאַנער תּקופֿה, האָט זי אינעם יאָר 1843 פֿאָרויסגעזאָגט, אַז די קאָמפּיוטערס וועלן אַמאָל שאַפֿן קונסט און מוזיק. עס באַקומט זיך, אַז מיט 100 יאָר איידער די ערשטע קאָמפּיוטערס זענען געשאַפֿן געוואָרן, איז דער געדאַנק זיי אויסצונוצן פֿאַר שפּילעוודיקע צוועקן שוין „געהאַנגען אין דער לופֿטן‟.