ליבע װי אַ טעמע און אַ פּראָבלעם אין ייִדישער ליטעראַטור

Love as a Theme and a Problem in Jewish Literature

נעמי זײַדמאַן און איר נײַע בוך „מעשׂה התונה: װי ייִדן האָבן זיך פֿאַרליבט אין ליבע און ליטעראַטור”
נעמי זײַדמאַן און איר נײַע בוך „מעשׂה התונה: װי ייִדן האָבן זיך פֿאַרליבט אין ליבע און ליטעראַטור”

פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

Published February 19, 2017, issue of February 23, 2017.

אַ װיכטיקער פּונקט אױף דעם משׂכּילישן סדר־היום איז געװען די רעפֿאָרמען פֿון דער ייִדישער משפּחה לױטן אײראָפּעיִשן שטײגער. זײ האָבן געהאַלטן, אַז דער מאַן דאַרף התנוה האָבן ערשט װען ער איז גרײט צו שטיצן זײַן משפּחה מאַטעריעל, און די פֿרױ דאַרף זיך אָפּגעבן מיטן אױפֿהאָדעװען קינדער און פֿירן די בעל־הבתּושקײט. טראַדיציאָנעל אָבער האָבן זיך די אַשכּנזישע ייִדן ניט צוגעפּאַסט צו אַזאַ מין אײראָפּעיִשער „נאָרמע”. די מענער זײַנען געזעסן גאַנצענע טעג אין בית־מדרש און האָבן זיך געלערנט, בעת די װײַבער האָבן געהאַנדלט אױפֿן מאַרק און געהאָדעװעט קינדער. אַזױ אַרום זײַנען די ייִדישע מענער ניט געװען גענוג „מאַנצפּליש” און די פֿרױען ניט גענוג „װײַבערלעך”.

מאָדערנע ייִדישע און העברעיִשע ליטעראַטן האָבן שטאַרק קריטיקירט דעם אַלטפֿרענקישן ייִדישן שטײגער, בפֿרט אַזעלכע מנהגים פֿון שידוך, קעסט און חתונות צװישן יונגע בחורים און מײדלעך. דער דאָזיקער טעמע איז געװידמעט דאָס נײַע בוך „מעשׂה התונה: װי ייִדן האָבן זיך פֿאַרליבט אין ליבע און ליטעראַטור” פֿון נעמי זײַדמאַן, דער פּראָפֿעסאָרין פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אינעם „גראַדויִר־טעאָלאָגישן סעמינאַר” אין בערקלי. זי טענהט, אַז ניט געקוקט אױף דער שאַרפֿער קריטיק פֿון דער אױסטערלישקײט פֿונעם טראַדיציאָנעלן ייִדישן משפּחה־שטײגער מצד ייִדישע שרײַבער, האָבן זײ בשתּיקה אָנערקענט, אַז ייִדן זײַנען טאַקע אַנדערש פֿון די אומות־העולם, און דער חילוק שטעקט דװקא אין זײער אײגנאַרטיקער באַציִונג צו סעקסואַליטעט און גענדער.

כּדי צו פּרוּװן איר טעזיס שעפּט פּראָפֿעסאָר זײַדמאַן אירע בײַשפּילן פֿון צװײ מינים ליטעראַרישע װערק, די ייִדישע און העברעיִשע קלאַסיקער, אַזעלכע װי מענדעלע, שלום־עליכם, י. ל. פּרץ, ש. אַנ־סקי, דבֿורה באַראָן, ש. י. עגנון, זכרונות פֿון פּאָלינאַ װענגעראָף, מ. ל. ליליענבלום און אַנדערע, װי אױך פֿון דער מאָדערנער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור אױף ענגליש. זי באַװײַזט, אַז דװקא אַ געװיסע נטיה צו סעקסועלער אױסטערלישקײט, „קװירקײט” בלע״ז, פֿאַרבלײַבט עד־היום אַ װיכטיקער סימן־מובֿהק פֿון דער ליטעראַרישער ייִדישקײט, ניט געקוקט אױף דער סאַטירישער קריטיק פֿון די משׂכּילים און אױף דער אַסימילאַציע אין אַמעריקע. טאַטע־מאַמע, מחותּנים, ייִחוס און שידוך בלײַבן עד־היום קוראַנטע אַרטיקלען אין ייִדישער קולטור. אָבער נאָך מער, קומט זײַדמאַן צום אויספֿיר, „ייִדישע סעקסועלע מאָדערניזירונג האָט זיך אָנגעהױבן מיט דער אײראָפּעיִזירונג, און זיך געענדיקט מיט דער װעלט, װאָס איז געװאָרן (סעקסועל) ייִדיש.” ייִדן האָבן „פֿאַרקװירט” די גאַנצע מערבֿדיקע װעלט.

דער דאָזיקער טעזיס קלינג װי דער פּאָזיטיװער קאָזשעליק פֿון דער טענה פֿון אָטאָ װײנינגער, דעם מחבר פֿונעם שאָקירנדיקן בוך „געשלעכט און כאַראַקטער” (1903). װײַנינגער, אַלײן אַ יונגער ייִדישער סטודענט אין װין, איז געקומען צו אַ מסקנא, אַז די „פֿעמיניזירטע” ייִדן האָבן קאַליע געמאַכט די קריסטלעכע װערטן פֿון גבֿורה און ריטערלעכקײט, װאָס ליגן בסוד פֿון דער מערבֿדיקער ציװיליזאַציע. ער האָט אַפֿילו אָנערקענט זײַן אײגענעם „שולד” און גענומען זײַן לעבן נאָכן אָנשרײַבן זײַן בוך. דאָס בוך האָט גורם געװען אַ סקאַנדאַל און װײַנינגער איז אַרײַן אין דער געשיכטע װי אַ מוסטער פֿון ייִדישער „אַלײן־שׂינאה”.

מיט פֿינף יאָר שפּעטער האָט דעם דאָזיקן טעזיס איבערגעדרײט ש. אַנ־סקי אין זײַן אַרטיקל װעגן ייִדישער פֿאָלקס־שאַפֿונג, װוּ ער האָט געטענהט, אַז די ייִדישע פֿאָלק־טראַדיציע לױבט אַנדערע, מער מאָרלישע און הומאַניטאַרישע, װערטן אײדער די קריסטלעכע, און דערפֿאַר שטײען ייִדן אױף אַ העכערער שטופֿע פֿון ציװיליזאַציע אײדער די מער פּרימיטיװע אומות־העולם. אָפּקלאַנגען פֿון װײַנינגערס און אַנ־סקיס השׂגות הערט מען אין די פּאָסט־מאָדערנע טעאָריעס פֿון ייִדישער „קװירקײט”, בפֿרט בײַ פּראָפֿעסאָר דניאל באָיאַרין, װאָס װערן ציטירט אין פּראָפֿעסאָר זײַדמאַנס בוך. אירע פּירושים אױף די װערק פֿון ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור זײַנען ממש שאַרפֿזיניק און באַלערעװדיק. זײ אַנטפּלעקן טיף־פֿאַרבאַהאַנלטענע דאגות מכּוח יענע זיבן זאַכן הינטער דער אײבערפֿלאַך פֿון באַשײדענעם צניעות אין די װערק פֿון דער ייִדישער קלאַסיק. אָבער זײַדמאַנס פֿאָרשונג לאָזט דעם לײענער איבער מיט צװײ קשיות, װאָס בלײַבן כּמעט װי ניט באַרירט.

ערשטנס, פֿאַרװאָס האָט זי אָפּגעקליבן דװקא די װערק און ניט דערמאָנט אַנדערע, װוּ די טעמעס פֿון ליבע און משפּחה־באַציִונגען זײַנען אַזױ בולט? מען קאָן אָנהײבן מיט ישׂראל אָקסנפֿעלדס פּיעסע „דער ערשטער ייִדישער רעקרוט” פֿון די סוף־1820ער יאָרן, װוּ דער ענין פֿון פֿרײַהײט אין ליבע װערט צום ערשטן מאָל באַהאַנדלט אין דער ייִדישער ליטעראַטור, און ממשיך זײַן מיט אַבֿרהם גאָלדפֿאַדנס „צװײ קוני־לעמלס”. אָבער נאָך בולטער איז איר נישט האָבן דערמאָנט דוד בערגלסאָנס „נאָך אַלעמען”, בלי־ספֿק דער סאַמע װיכטיקסטער ייִדישער מאָדערניסטישער ראָמאַן װעגן דער סעקסועלקײט! שלום אַשס „גאָט פֿון נקמה” װערט יאָ באַהאַנדלט גאַנץ װאָגיק און פּרטימדיק, אָבער זײַנע גאָר װיכטיקע ראָמאַנען, קודם־כּל „אָנקל מאָזעס”, „פּעטערבורג” און „איסט ריװער” װערן ניט דערמאָנט.

אַװדאי קאָן מען אױף דעם ענטפֿערן, אַז מען קאָן ניט אַרומנעמען אַלץ, און מען דאַרף במילא שטעלן גרענעצן. זײַדמאַנס אָפּקלײַב שפּיגלט טאַקע אָפּ די אָפּטימיסטישע טענדענץ פֿון איר פֿאָרשונג. ייִדן האָבן מנצח געװען און דורכגעשטופּט זײער מין סעקסואַליטעט אינעם הױפּטשטראָם פֿון דער מערבֿדיקער קולטור! אָבער װאָלט מען גענומען אין באַטראַכט אַנדערע טעקסטן, װאָלט אפֿשר דאָס בילד געװען ניט אַזױ פֿױגלדיק. די טראַגעדיע פֿון ליבע הײבט זיך אָן מיט יעקבֿ דינעזאָנס ראָמאַן „דער שװאַרצער יונגערמאַנטשיק”, די סאַמע פּאָפּולערע לעקטור בײַ ייִדישע דינסטמױדן סוף 19טן יאָרהונדערט. בערגלסאָנס מירעלע הורװיץ האָט פֿאַרלױרן איר קאַמף קעגן דער משפּחה; אָנקל מאָזעס – אַן אַמעריקאַנער גילגול פֿון טבֿיה – איז אױך פֿאַרבליבן מיט גאָרנישט אױ‘ דער עלטער. די ייִנגערע העלדן פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור אין די ראָמאַנען פֿון דוד איגנאַטאָװ, יוסף אָפּאַטאָשו און ברוך גלאַזמאַן גײען כּסדר לאיבוד אױף די סאַמע ראַנדן פֿון דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט.

און דאָס פֿירט צו דער צװײטער קשיא: װאָס טוט מען מיט דער גאַנצער אַמעריקאַנטער ייִדישער ליטעראַטור? די רײַכע און װיכטיקע תּקופֿה איז אַזױ װי נעלם געװאָרן. מען שװימט װידער אַרױף אין די אָפּטימיסטישע 1960ער יאָרן, װען ייִדישע שטימען האָבן זיך גענומען קלינגען מונטער און הילכיק אױף ענגליש. עס דאַכט זיך, אַז דאָ שטעקט אַ גרעסערע פּראָבלעם פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער ליטעראַטור־פֿאָרשונג. יעדער פֿאָרשער אָפּערירט מיט אַן אײגענעם „קאַנאָן” און באַנוצט זיך מיט אַן אײגענעם טעאָרעטיש־קריטישן אַפּאַראַט. און אַזױ אַרום פֿאַרלירט די ייִדישע ליטעראַטור איר אײגענעם קולטורעל־היסטאָרישן ייִחוס.