רוחניות

פּרשת משפּטים, תּשע״ז

Weekly Torah Portion: Mishpotim, 5777

פֿון יואל מאַטוועיעוו

נאָך די פֿאָריקע דרײַ פּרשיות, וואָס דערציילן וועגן די דערהויבענע ענינים פֿון יציאת־מצרים און מתּן־תּורה, גייט די תּורה אַריבער צו פּרטימדיקע הלכות, וואָס אין אַ גרויסער מאָס קלינגען פֿאַר נודנע און לאַוו־דווקא אַקטועל. די הײַנטיקע סדרה הייבט זיך אָן פֿון הלכות־עבֿדים, באַהאַנדלונג פֿון שקלאַפֿן, און נעמט אַרום אַזעלכע ענינים ווי מאָרד, פֿאַרכאַפּונג, רויבערײַ, געשלעג און פֿאַרשיידענע מינים בכּיוונדיקן היזק.

אַ טייל דערמאָנטע מיצוות, אַרײַנגערעכנט דעם איסור צו קאָכן מילכיקס און פֿליישיקס צוזאַמען, אָדער דער ענין פֿון תּפֿילה, האָבן אַ דירעקט שײַכות צום טאָג־טעגלעכן ייִדישן לעבן. די קלאַסישע מפֿרשים דערקלערן דעם אינערלעכן סימבאָלישן באַדײַט פֿון בשׂר־וחלבֿ. די מילך, וואָס די מאַמע פֿון בהמות דערנערט דערמיט זייערע חיהלעך, סימבאָליזירט לעבן און חסד. דאָס ווײַסע קאָליר פֿון די מילכיקע פּראָדוקטן איז מרמז אויף דער ליכטיקייט פֿונעם לעבן. להיפּוך, איז דאָס פֿלייש נישט בלויז אַ סימבאָל פֿון בלוט און טויט, נאָר גופֿא אַ דירעקטער רעזולטאַט פֿון שחיטה. אַ שוחט טאָר נישט אַרײַנקומען מיט אַן אָפֿענעם חלף אין דער שיל; לויטן זעלבן פּרינציפּ, הגם די תּורה דערלויבט אונדז צו עסט ריכטיק געשאָכטענע כּשרע בעלי־חיים, פֿאַרווערט זי אויסצומישן די סימבאָלן פֿון לעבן און טויט.

דאָס דאַוונען איז גאָר אַן אינטערעסאַנטע און יסודותדיקע מיצווה. דער רמב״ן און אַ טייל אַנדערע ראשונים האַלטן נישט, אַז על־פּי־תּורה מוז מען דאַוונען דרײַ מאָל אַ טאָג. די חז״ל האָבן אײַנגעפֿירט דאָס דרײַ־מאָליקע טאָג־טעגלעכע דאַוונען אַנשטאָט די אַמאָליקע קרבנות; לויטן רמב״ן בלײַבט עס אָבער בלויז אַ מיצווה־דרבנן. דער רמב״ם האַלט, אַז דאָס דאַוונען איז יאָ אַ מיצווה־מן־התּורה, אָבער איז אויך מסכּים מיט רבמ״ן, אַז אין דער תּורה ווערט אין ערגעץ נישט געשריבן בפֿירוש, וויפֿל מאָל אַ טאָג און פּינקטלעך ווי אַזוי מע זאָל מתפּלל זײַן.

דער „ערוך־השולחן‟ איז אַ דריטע שיטה, וואָס לייגט זיך שטאַרק אויפֿן שׂכל. הגם דאָס דאַוונען איז נישט צווישן די בפֿירושע תּרי״ג מיצוות, איז עס איינער פֿון די עיקר־יסודות אין ייִדישקייט — העכער פֿון דער פֿאָרגעשריבענער ליסטע פֿון תּורה־אָנזאָגן. אין אונדזער פּרשה שטייט געשריבן: „ועבֿדתּם את ה׳ אלוהיכם, וברך את לחמך ואת מימיך, והסרותי מחלה מקרבך‟ — דינט דעם אייבערשטן, און ער וועט בענטשן דײַן ברויט און וואַסער, און וועט דיך אָפּהיטן פֿון די מחלות. צי מע מוז עס טאָן מדאורייתא, צי נישט, אינעם שטרענג טעכנישן זין, בלײַבט דאָס דאַוונען אַ יסודותדיקער טייל פֿונעם ייִדישן און בכלל מענטשלעכן לעבן. אַדרבה, גרויסע חסידישע צדיקים האָבן געדאַוונט אַ גאַנצן טאָג, און פּשוטע בעל־מלאָכות אין מיזרח־אייראָפּע פֿלעגן זאָגן תּהילים אויף אויסווייניק אַ גאַנצן טאָג בעת זייער אַרבעט. די דרײַ תּפֿילות, וואָס די חז״ל האָבן מחבר געווען, זענען בלויז דער נייטיקער מינימום; די תּורה גיט אונדז דאָ נישט איבער קיין פּרטים, ווײַל דאָס אַראָפּרעדן זיך פֿון האַרץ פֿאַרן רבונו־של־עולם מיט אייגענע אָדער געשריבענע ווערטער איז אַ נאַטירלעכער דרך פֿון עבֿודת־השם אין יעדן מאָמענט.

ס׳רובֿ פֿון איבער 50 מיצוות, וואָס ווערן דערמאָנט אין דער הײַנטיקער פּרשה, האָבן אָבער אַן אומגעוויינטלעכן טעם. די ליסטע פֿון מיצוות אין דער סדרה הייבט זיך אָן מיטן ענין פֿון שקלאַפֿערײַ. נאָך דער עפּישער געשיכטע פֿון יציאת־מצרים, ווען די ייִדישע שקלאַפֿן זענען על־פּי נס געראַטעוועט געוואָרן פֿון מצרים, קלינגט מאָדנע, אַז צווישן די ערשטע מיצוות, וואָס ווערן ווײַטער דערמאָנט אין דער הייליקער תּורה, געפֿינען זיך פּראַקטישע רעגולאַציעס, ווי אַזוי צו קויפֿן און באַהאַנדלען אַ קנעכט.

אין דער אוראַלטער וועלט, ווען שקלאַפֿערײַ איז געווען אָנגענומען ווי אַ נאָרמאַלער סאָציאַלער אינסטיטוט, זענען די ייִדישע הלכות־עבֿדים זיכער געווען אַ גרויסער פּראָגרעסיווער פֿאָרשריט. דער בעל־הבית האָט געמוזט זיך מענטשלעך באַציִען צו זײַנע שקלאַפֿן, באַזאָרגן זיי מיט אַלע נייטיקע באַדערפֿענישן, און זיי ליב האָבן ווי זיך אַליין, לויטן פּרינציפּ „ואָהבֿתּ לרעך כּמוך‟. די פּראַקטישער באַהאַנדלונג פֿונעם דאָזיקן ענין זעט אָבער אויס היפּש פֿאַרעלטערט. מיר ווייסן, אַז יעדער פּרט אין דער תּורה בלײַבט אַקטועל אין אַלע תּקופֿות. אייניקע באַקאַנטע רבנים, אַרײַנגערעכנט הרבֿ אַבֿרהם־יצחק קוק, האָבן אויסגעדריקט די השערה, אַז ווען משיח וועט קומען, וועט ער אײַנפֿירן ווידער די שקלאַפֿערײַ; אַזאַ אָפּטײַטש לייגט זיך אָבער בשום־אופֿן נישט אויפֿן שׂכל און קומט, במחילת־כּבֿודו, אין אַ שאַרפֿער סתּירה מיטן תּורה־אידעאַל פֿונעם מענטשלעכן שלימות. די תּורה־הלכות זענען געווען אַ שריט אויפֿן וועג צום באַפֿרײַען זיך אינגאַנצן פֿון שקלאַפֿערײַ; די תּורה דאַרף אונדז פֿירן צו דער עכטער משיחישער פֿרײַהייט, ווען אין דער גאָרער וועלט וועט הערשן גלײַכקייט און ברודערשאַפֿט. נישט שוין זשע קאָן זיך ערנסט פֿאָרשטעלן, אַז מיר וואַרטן אויף דער משיחישער גאולה, כּדי צו קויפֿן שקלאַפֿן, באַשטיינערן מענטשן אויף טויט צוליב געוויסע עבֿירות און אָפּהאַקן די קעפּ פֿון מערדער?

רבי עקיבֿא האָט געדינט ווי דער געווער־טרעגער בײַ בר־כּובבֿא, האָפֿנדיק, אַז דער מנהיג פֿונעם מאַסן־אויפֿשטאַנד קעגן די רוימער וועט זיך אַנטפּלעקן ווי דער אמתער מלך־המשיח. ווי עס ווערט דערקלערט אין דער גמרא־מסכתּא „כּתובות‟, טאָרן נישט ייִדן פּראָבירן זיך אויסצולייזן פֿונעם גלות מיט די אייגענע הענט; דער אייבערשטער האָט זיי אײַנגעשוווירן צו בלײַבן אין גלות, כּל־זמן דער אמתער משיח איז נישט געקומען. צוליב דעם טראַגישן טעות, האָבן די רוימער פֿאַרטיליקט אַ ריזיקע צאָל ייִדן ווי אַ שטראָף פֿאַר בר־כּובבֿאס מרידה. רבי עקיבֿא האָט שפּעטער פֿאַרשטאַנען זײַן טעות, הגם די חסידישע צדיקים באַמערקן, אַז אינעם געוויסן זין איז דער גרויסער חכם געווען גערעכט: אין בר־כּוכבֿאס נשמה האָט געברענט אַ פֿינקל משיח, אָבער אין יענער צײַט איז נישט געווען דעם דאָזיקן נשמה־פֿײַער אַנטפּלעקט צו ווערן.

פֿונדעסטוועגן, וואָס שייך די מיתות־בין־דין, די טויט־שטראָפֿן פֿאַר עבֿירות, האָט רבי עקיבֿא זיך געפֿירט ווי אַן עכטער פּאַציפֿיסט אַפֿילו אין פֿאַרגלײַך מיט די אַנדערע חכמים, וועלכע באַטאָנען, אַז אַ סנהדרין, וואָס פֿאַרמישפּט כאָטש איין מענטש צום טויט במשך פֿון 70 יאָר, באַקומט אַ „בלוטיקע‟ רעפּוטאַציע. רבי עקיבֿא האָט געזאָגט, אַז ווען ער וואָלט געווען צווישן די דיינים אינעם סנהדרין, וואָלט ער קיינמאָל נישט דערלאָזט קיין טויטשטראָף. עס באַקומט זיך, אַז איינער פֿון אונדזערע גרעסטע חכמים, דערצו אַ געוועזענער שותּף און מיטקעמפֿער פֿון אַ מיליטאַנטישן משיחישן אויפֿשטענדלער, האָט געמיינט, אַז די שטראָפֿן אין דער הײַנטיקער פּרשה זאָלן למעשׂה נישט פֿאַרווירקלעכט ווערן.

אויב אַזוי, פֿרעגט זיך פֿאַקטיש די זעלבע קשיא. אין דער הײַנטיקער וועלט האָבן ס׳רובֿ לענדער זיך אָפּגעזאָגט פֿון טויטשטראָפֿן אַפֿילו פֿאַר די בלוטיקסטע פֿאַרברעכנס, שוין אָפּגערעדט פֿאַרן אויפֿצווינגען גײַסטיקע ענינים דורך גוואַלד־מיטלען. הגם ס׳איז זיכער אַ גרויסע עוולה צו פֿאַרשעלטן די טאַטע־מאַמע, וואָלטן מיר נישט געוואָלט לעבן אין אַ געזעלשאַפֿט, וווּ פֿאַר אַזאַ אויפֿפֿיר קאָן מען פֿאַרשטיינערט ווערן.

דעם גאַנץ פּשוטן ענטפֿער אויף דער קשיא געפֿינען מיר אין די ספֿרי־חסידות. הגם אין דער הײַנטיקער וועלט האָבן מיר זיך באַפֿרײַט פֿון דער שקלאַפֿערײַ אינעם קלאַסישן אוראַלטן זין און קעמפֿן ווײַטער קעגן אומגלײַכקייט און עקספּלואַטאַציע, און הגם מיר אַסאָציִיִרן די צוקונפֿטיקע משיחישע תּקופֿה מיט אוטאָפּישע אידעאַלן און נישט מיט האַרבע פֿיזישע שטראָפֿן פֿאַר עבֿירות, קומען אין אונדזערע אייגענע נשמות פֿאָר אַלע סיטואַציעס, וואָס ווערן באַצייכנט אין דער הײַנטיקער פּרשה. למשל, מיר מוז זיך געבן אַן עצה צו פֿאַרשקלאַפֿן אונדזער יצר־הרע און פֿאָרט נישט איבערטרײַבן די מאָס מיטן אַסקעטישן צווינגען זיך אַליין. הגם מיר דאַרפֿן קאָנטראָלירן די שלעכטע נטיות, דאַרף מען באַהאַנדלען אונדזערע אינערלעכע שקלאַפֿן אויף אַ מענטשלעכן אופֿן; דעמאָלט קאָן מען זיי פֿאַרוואַנדלען אין פּאָזיטיווע כּוחות.

דער מאָרד, רויבערײַ, פֿאַרכאַפּונג און אַנדערע גוואַלד־פֿאַרברעכנס קומען אויך פֿאָר כּסדר אין אונדזער לעבן. ווען דער עולם זאָגט, אַז ווען מע פֿאַרנעמט זיך מיט עפּעס נישטיקס, כּדי צו „הרגענען די צײַט‟, וואָלט געווען ריכטיקער צו זאָגן פֿאַרקערט, אַז די געפּטרטע צײַט הרגעט אונדז, נעבעך, ביסלעכווײַז. צומאָל איז גענוג צו טאַדלען דעם יצר־הרע; אין געוויסע פֿאַלן מוז מען אָבער נעמען אַ „שווערד‟ און אויסהאַקן די שעדלעכע פּוסטע געוווינטשאַפֿט.

אַפֿילו אַזאַ אויסטערלישע עבֿירה, במחילה, ווי דער „משכּבֿ בהמה‟ — אינטימע באַציִונגען מיט אַ חיה — בלײַבט אַקטועל אינעם אינערלעכן זין. אויב עמעצער פֿירט זיך צומאָל אויף, חלילה, ווי אַ חזיר אָדער אַ כּלבֿ, מוז מען אָנערקערן דעם אייגענעם חסרון, אַנשטאָט צו „פֿאַרליבן זיך‟ דערין און שטאָלצירן דערמיט. אויב מע טראַכט זיך אַרײַן, קאָן מען גרינג אָפּטײַטשן אַלע אַנדערע מעשׁים און אונדזער פּרשה אויף אַזאַ פּסיכאָלאָגישן אופֿן, כּדי זיך אויסצולערנען צו קאָנטראָלירן אונדזערע כּוחות און בעסער מקיים זײַן די דערמאָנטע ריין־גײַסטיקע מיצווה — צו דאַוונען מיט כּוונה.