קונסט און קולטור

„עס וווינען נאָך ייִדן דאָ” — אָבער אויף ווי לאַנג?

There Are Jews Here. But for How Long?

פֿון דזשאָרדין קוציק

שוין צענדליקער יאָרן באַמערקט מען אַ וואַקסנדיקן פּאָליטישן און קולטורעלן שפּאַלט אין אַמעריקע צווישן די גרויסע שטעט און די קליינע שטעטלעך.

די דאָזיקע טענדענץ איז לעצטנס געוואָרן אַ בולטער טייל פֿונעם נאַציאָנאַלן צײַטגײַסט צוליב דעם אומדערוואַרטן נצחון פֿון פּרעזידענט דאָנאַלד טראָמפּ אין די נאָוועמבער־וואַלן, ווען די מעדיע־לײַט און פּאָליטישע קאָמענטאַטאָרן האָבן בכלל ניט פֿאָרויסגעזען, אַז די וויילער אין „מיטל־אַמעריקע” איז שוין נימאס געוואָרן דער פּאָליטישער סטאַטוס־קוואָ אויף אַזוי ווײַט, אַז זיי וועלן גיכער אויסקלײַבן אַ כאַריזמאַטישן ביליאָנער אָן קיין שום פּאָליטישער דערפֿאַרונג, איידער אַ הויך־קוואַליפֿיצירטע פּאָליטיקערין און דיפּלאָמאַטקע.

די עקאָנאָמישע, פּאָליטישע און רעליגיעזע אונטערשיידן צווישן די ריזיקע דאָרפֿישע טיילן פֿון לאַנד וואָס האָבן מער געשטימט פֿאַר טראָמפּ, און די קליינטשיקע אינדזלען פֿון גאָר־הויך־באַפֿעלקערטע שטעט און פֿאָרשטעט וואָס האָבן מער געשטימט פֿאַר קלינטאָן ווערן אויך אָפּגעשפּיגלט אויף דער ייִדישער גאַס. זינט די 1970ער יאָרן באַמערקן די סאָציאָלאָגן, אַז עס גייען אונטער זייער אַ סך ייִדישע קהילות אין די קלענערע שטעטלעך צוליב דעם, וואָס די יונגע ייִדן פֿאַרלאָזן די קליינע שטעטלעך אין ”מיטל־אַמעריקע“ און זוכן נאָך גרעסערע גליקן אין די גרויסע שטעט.

אַזוי אַרום וואַקסט אויך די שפּאַלטונג צווישן די גרויסע ייִדישע קהילות אין שטעט ווי פּיטסבורג, פּענסילוואַניע און סאַן־אַנטאָניאָ, טעקסאַס (שוין אָפּגערעדט פֿון דער שטאָט ניו־יאָרק) וווּ מע קען געפֿינען פֿאַרשידנאַרטיקע מנינים, שילן, ייִדישע קהילה־צענטערס און ייִדישע טאָגשולן — און די קליינטשיקע קהילות אין די שטעטלעך צוויי שעה אַוועק, וווּ מע קען קוים צונויפֿזאַמלען אַ מנין אין דער איינציקער שיל אין שטעטל.

אין אַ נײַעם דאָקומענטאַר־פֿילם פֿון די רעזשיסאָרן ברעד ליכטענשטײַן און מאָרגאַן עליס־דזשאָנסאָן There are Jews Here (עס וווינען נאָך ייִדן דאָ) שילדערט מען דאָס לעבן פֿון פֿיר ייִדישע קהילות, וואָס האָבן אַמאָל פֿאַרמאָגט בליִענדיקע שילן, אָבער וואָס גייען איצט אונטער.

אין לאַטראָב, פּענסילוואַניע (אַ שטעטל פֿון 8,800 מענטשן וואָס געפֿינט זיך אַן ערך 40 מײַל אַוועק פֿון פּיטסבורג), דערקלערט מיקי ראַדמאַן, דער 82־יעריקער פּרעזידענט פֿון דער היסטאָרישער שיל ”בית־ישׂראל“ (געגרינדעט אין 1907) אַז ער איז צווישן די ייִנגסטע ייִדן אינעם שטעטל. אַ מנין קען מען צונויפֿזאַמלען בלויז אַ דאַנק דעם וואָס איין משפּחה, די משפּחה באַלק, קומט יעדן פֿרײַטיק פֿון פּיטסבורג, כּדי מע זאָל האָבן זעקס פֿון די נייטיקע צען מתפּללים. די משפּחה, איבערהויפּט דער זיידע דוד באַלק (אַ געבוירענער אין לאַטראָב וואָס איז שוין אין די 90ער), וויל אַז די שיל זאָל בלײַבן אָפֿן כאָטש גענוג לאַנג, אַז זײַן אייניקל עלי, זאָל דאָרטן קענען פּראַווען איר בת־מיצבֿה.

אין לאַרעדאָ, טעקסאַס, אויף דער מעקסיקאַנער גרענעץ, פּרובירט אורי דרוקער, דער פּרעזידענט פֿון „אגודות אחים”, די איינציקע שיל אין דער קהילה פֿון 130 ייִדישע נפֿשות, ווידער אויפֿצולעבן די אָרטיקע שיל, ניט געקוקט אויף דעם, וואָס אַלע ראָטן אים, ער זאָל זיך גיכער איבערציִען קיין סען־אַנטאָניאָ (155 מײַל אַוועק), וווּ עס געפֿינט זיך אַ ממשותדיקע ייִדישע קהילה. בעת אורי באַדויערט דעם נעבעכדיקן מצבֿ פֿונעם ייִדישן לעבן אין לאַרעדאָ, לערנען זיך דאָרט ווײַטער אַ ריי שפּאַניש־רעדנדיקע גרים (אַרײַנגערעכנט זײַן פֿרוי סוזי) די עיקר־פּרינציפּן פֿון ייִדישקייט, כּדי צו קענען געהעריק אָנטייל נעמען אינעם לעבן פֿון זייער שיל.

אין בוט, מאָנטאַנע, פּרובירט נענסי אויער, די פּרעזידענטקע (און אויך די וואָס פֿירט אָן מיטן שבת־דאַוונען) צו ראַטעווען די פּרעכטיקע היסטאָרישע שיל „בני־ישׂראל” (געגרינדעט אין 1903) ניט געקוקט אויף דעם, וואָס זי קען זעלטן־ווען צוזאַמענקלײַבן אַ מנין. מע זעט ווי אויער פֿאָרט 150 מײַל אַוועק בלויז בײַצײַזײַן אויף אַ זיצונג פֿון דער נאָענטסער „חדסה”־גרופּע און ווי זי פּרוּווט, אָן קיין דערפֿאָלג, צו פֿאַראינטערעסירן ייִדן אין איר שיל. בעת זי ווערט וואָס אַ מאָל קראַנקער פֿון ערנסטע קאָפּווייטיקן און קען מער ניט אָנפֿירן מיט דער שיל, ווערט עס קלאָר, אַז אָן איר האָרעוואַניע וועט די שיל מסתּמא באַלד שליסן אירע טירן.

אין דאָטען, אַלאַבאַמע, שילדערט דער פֿילם די איינציקע קהילה וווּ ס׳איז דאָ כאָטש אַ ביסל האָפֿענונג אויף אַ ייִדישער צוקונפֿט. אין דער שטאָט פֿון 65,000 מענטשן (בתוכם 150 ייִדן), באַקאַנט פֿאַר איר יערלעכן „נאַציאָנאַלן פֿעסטיוואַל פֿון רבי־ניסלעך”, וווינט אַ מיליאָנער — לאַרי בלומבערג — וואָס האָט געשאָנקען אַ מיליאָן דאָלאַר צו באַצאָלן ייִדישע משפּחות פֿון איבער גאַנץ אַמעריקע צו קומען זיך באַזעצן אין זײַן היימשטאָט. דער פֿילם ווײַזט ווי אַ לאָס־אַנדזשעלעסער פּאָרפֿאָלק, טערענץ און קערין אַרענסאָן, באַנאַנד מיט זייער טעכטערל עמילי, באַזוכן דאָס שטעטל נאָכן הערן, אַז מע וועט זיי באַצאָלן $50,000 זיך צו באַזעצן דאָרטן און זיי העלפֿן געפֿינען אַרבעט.

כאָטש דער פֿילם פֿאַרמאָגט עטלעכע רירנדיקע מאָמענטן, בפֿרט ווען מע זעט ווי מענטשן הייבן אָן אײַנזען, אַז זיי וועלן ניט קענען ראַטעווען זייערע שילן און שיקן דערפֿאַר אַוועק זייערע ספֿרי־תּורות, דאָקומענטן און אַנדערע וויכטיקע חפֿצים, פֿאַרמאָגט דער פֿילם, צום באַדויערן, ניט קיין שום קאָנטעקסט וואָס זאָל העלפֿן, אַז דער צוקוקער זאָל פֿאַרשטיין וואָס עס קומט דאָ פֿאָר.

מע ווײַזט יאָ ווי צוויי גאָר אַלטע ייִדן אין בוט, מאָנטאַנע, זינגען צוזאַמען „די גרינע קוזינע”. אין לאַטראָב, פּענסילוואַניע, ווײַזט מען די סאַמע לעצטע ייִדישע קלייט, און מע גיט די אייגנטימערין דאָס וואָרט, זי זאָל דערקלערן, אַז אַמאָל זענען ס׳רובֿ קראָמען אויף דער גאַס געווען ייִדישע. אין לאַרעדאָ זעט מען אַ ריזיקע ייִדישן בית־עולם מיט איבער אַ טויזנט גוט־אָפּגעהיטענע קבֿרים.

די־אָ מאָמענטן גיבן אָנצוהערן אַז ס׳איז אַמאָל געווען אַ פֿילפֿאַרביק ייִדיש לעבן אין די דאָזיקע פֿאַרוואָרפֿנטע ערטער, אָבער די רעזשיסאָרן האָבן בכלל ניט דערציילט וועגן די געשיכטעס פֿון די דאָזיקע קהילות אָדער דערקלערט וואָס איז מיט זיי געשען. צי האָבן די ייִדן אין בוט אַמאָל גערעדט ייִדיש? צי זענען די ייִדישע קרעמער אין לאַטראָב אַוועקגעפֿאָרן צוליב ענדערונגען אין דער אָרטיקער עקאָנאָמיע? צי איז די הײַנטיקע יונגע־לײַט פּשוט נימאס געוואָרן דאָס לעבן אין אַזעלכע קליינטשיקע שטעטלעך אויף אַזוי ווײַט אַז זיי זענען אַוועקגעפֿאָרן אויף אייביק? צי זענען די עקאָנאָמישע פֿאַקטאָרן וואָס האָבן שווער געמאַכט דאָס לעבן פֿון מענטשן אין מיטל־אַמעריקע די זעלביקע, וואָס האָבן חרובֿ־געמאַכט דאָס אָרטיקע ייִדישע לעבן? אָדער צי האָבן די ייִדן געליטן פֿון אייגנאַרטיקע פּראָבלעמען, וואָס האָבן ווייניק וואָס געשטערט זייערע גוייִשע שכנים?

אָן דעם דאָזיקן קאָנטעקסט בלײַבט איבער בלויז אַ לאַנגווײַליקער פּאָרטרעט פֿון נעבעכדיקע ייִדישע קהילות. כאָטש מע קען מיטפֿילן מיט די העלדן פֿונעם פֿילם, זענען זיי פּשוט ניט גענוג אינטערעסאַנט אָדער עמאָציאָנעל צוטריטלעך, כּדי אויפֿצוהאַלטן אַ דאָקומענטאַר־פֿילם פֿון 90 מינוט. הלוואי וואָלטן די רעזשיסאָרן פֿאָקוסירט זייער לינדז אויף בלויז איין אָדער צוויי קהילות, וואָלט געווען אַנדערש. ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן וואָס וועלן זען דעם פֿילם וועלן פּשוט ניט פֿאַרשטיין, פֿאַר וואָס עס גייט די אײַנוווינער פֿון די שטעטלעך אַזוי אָן, אַז זייערע שילן זאָלן זיך ניט שליסן.