„אַנטשולדיקט, וווּ געפֿינט מען רחובֿ טשערניכאָווסקי?‟

Asking an Israeli for Directions – in Yiddish

Getty Images

פֿון שׂרה־רחל שעכטער

Published February 26, 2017, issue of March 29, 2017.

מײַן 31־יאָריקער זון, נפֿתּלי, איז לעצטנס געפֿאָרן קיין ישׂראל לכּבֿוד אַ חתונה אין דער משפּחה. שפּאַצירנדיק איבער די תּל־אָבֿיבֿער גאַסן, האָט ער געהאָפֿט צו געפֿינען עמעצן מיט וועמען צו כאַפּן אַ ייִדיש וואָרט.

איז ער אַרײַן אין אַ געוועלב וואָס פֿאַרקויפֿט טשײַניקעס און געפֿעס פֿון אַן אייראָפּעיִשן, אַלטמאָדישן שניט. דערזעענדיק אַן אייגנטימער אין די זעכציקער, האָט נפֿתּלי אים געפֿרעגט, אויף מאַמע־לשון: „אַנטשולדיקט, איר רעדט ייִדיש?‟ דער ייִד האָט זיך צעשמייכלט און געענטפֿערט, אַז יאָ, און האָט דערציילט, אַז ער איז געבוירן געוואָרן אין פּוילן און געקומען קיין ישׂראל ווי אַ קינד. „שוין דרײַסיק יאָר וואָס איך הער נישט קיין ייִדיש,‟ האָט ער באַמערקט.

מיט עטלעכע גאַסן ווײַטער איז נפֿתּלי אַרײַן אין אַ ביכערקראָם, וווּ ער האָט זיך דערוווּסט, אַז דאָרט רעדט מען אויך ייִדיש. דער אייגנטימער האָט אים אַפֿילו געוויזן עטלעכע ייִדישע ביכער וואָס ער פֿאַרקויפֿט. אויף דער גאַס האָט נפֿתּלי אָפּגעשטעלט אַ מיטל־יאָריקן מאַן און אים אויך געפֿרעגט צי ער קען ייִדיש, און ווען יענער האָט געענטפֿערט, אַז יאָ, האָט נפֿתּלי אים געפֿרעגט ווי אַזוי מע קומט אָן צו רחובֿ טשערניכאָווסקי.

דער ייִד האָט אים באַגלייט צום עק גאַס און געזאָגט: „פֿון דאַנען דאַרף מען גיין רעכטס צוויי גאַסן.” נפֿתּלין האָט פֿאַרחידושט וואָס דער תּל־אָבֿיבֿער האָט געניצט דעם אויסדרוק „פֿון דאַנען‟ — אַ סימן אַז ער קען טאַקע גוט ייִדיש.

שפּעטער, ווען נפֿתּלי האָט זיך אַרײַנגעזעצט אין אַ טאַקסי און געפֿרעגט דעם שאָפֿער צי ער קען ייִדיש, איז ווידער געווען די זעלבע מעשׂה: זײַן רעאַקציע איז אָבער געווען אַנדערש ווי די פֿריִערדיקע. ער האָט זיך נישט דערפֿרייט מיט זײַן ייִדיש־רעדן, נאָר סתּם געענטפֿערט אים אויף ייִדיש אָן שום עמאָציע, גלײַך ווי דאָס וואָלט בײַ אים געווען אַ טאָג־טעגלעכע דערשײַנונג.

אַנטקעגן וואָס דערצייל איך דאָס? איך דערצייל עס כּדי אַרויסצוברענגען, אַז דער סטערעאָטיפּ פֿון ישׂראלים וואָס שייך זייער צוגאַנג צו ייִדיש — אַז זיי שעמען זיך מיט דער „גלות־שפּראַך‟; אַז זיי לאַכן אָפּ פֿון איר, אָדער אַז דאָס לשון „גרילצט אין די אויערן‟, אַזוי ווי פּרעמיער דוד בן־גוריון האָט אַ מאָל געזאָגט — איז שוין היפּש פֿאַרעלטערט.

דאָ רעד איך נישט וועגן די חסידישע אײַנוווינער פֿון ישׂראל בײַ וועמען ייִדיש איז די שפּראַך פֿון טאָג־טעגלעכן לעבן, נאָר דווקא וועגן די סעקולערע און „מסורתי” (טראַדיציאָנעלע) ייִדן אין תּל־אָבֿיבֿ. מײַן השערה איז, אַז אַ סך פֿון די מיטל־יאָריקע ייִדיש־רעדער זענען קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה, אָדער זענען אַליין געבוירן געוואָרן אין „די־פּי”־לאַגער; אַנדערע האָבן אפֿשר עולה געווען פֿון בוענאָס־אײַרעס, מאָנטרעאָל אָדער אַנדערע ערטער מיט אַ גרויסער ייִדיש־רעדנדיקער באַפֿעלקערונג. דערפֿאַר קענען זיי ייִדיש, אָבער — ווי דער ייִד וואָס האָט 30 יאָר לאַנג נישט גערעדט קיין ייִדיש — קיין געלעגנהייט עס צו רעדן האָבן זיי נישט, בפֿרט אויב באָבע־זיידע און די אַנדערע עלטערע קרובֿים לעבן שוין נישט מער.

אַגבֿ, אין ירושלים האָט נפֿתּלי אויך אַנט­דעקט סעקולערע ייִדיש־רעדער, אָבער פֿון גאָר אַן אַנדער סאָרט. אַ חבֿר האָט אים פֿאַרבעטן אויף אַ שבת־וועטשערע פֿאַר „אָפּגע­פֿאָרענע” חסידישע משפּחות. בעת דעם מאָל­צײַט האָבן די עלטערן געשמועסט, געלאַכט און גערייכערט פּאַפּיראָסן (קיין שבת היטן זיי דאָך מער נישט) בעת אין דרויסן האָבן קינדער אָן פּאות זיך געשמאַק געשפּילט אויף ייִדיש! איין יונג פּאָרפֿאָלק האָט דערציילט נפֿתּלין, אַז כאָטש זיי זענען מער נישט פֿרום, רעדן זיי ווײַטער ייִדיש צווישן זיך און מיט די קינדער, ווײַל ייִדיש איז זיי אַ סך היימישער איידער העברעיִש.

נעמענדיק אין באַטראַכט אַז נפֿתּלי האָט, אָן שום שוועריקייטן, אַנטדעקט כּמעט צען ייִדיש־רעדער פּשוט דורכן אָנהייבן אַ שמועס מיט זיי אויף ייִדיש, קען מען רויִק אויספֿירן, אַז עס זענען מסתּמא דאָ אַ סך מער באַהאַלטענע ייִדיש־רעדער אין דער ייִדישער מדינה. און אויב די אָ ייִדן גייען נישט אויף קיין ייִדישע קולטור־אונטערנעמונגען אָדער קלאַסן אין „בית־לייוויק”, „יונג ייִדיש” אָדער „בית־שלום־עליכם”, האָבן זיי טאַקע נישט קיין געלעגנהייט צו הערן אָדער שמועסן אויף ייִדיש.

שטעלט זיך די פֿראַגע: ווי קען מען זיי צוציִען? צי ווייסן זיי בכלל אַז עס זענען דאָ אין תּל־אָבֿיבֿ און ירושלים פֿאַרשידענע אונ­טער­נעמונגען אויף ייִדיש?

אפֿשר יאָ — און אפֿשר נישט. ס׳איז זייער מעגלעך, אַז דאָס זענען ייִדן וואָס וואָלטן סײַ ווי נישט געגאַנגען אויף קיין קולטורעלע אונ­טערנעמונגען, אָבער ווען מע וואָלט, למשל, דורכגעפֿירט אַ ייִדיש־פֿעסטיוואַל אויף אַ הויפּט­גאַס פֿון תּל־אָבֿיבֿ, וווּ מע שפּילט ייִדישע לידער, מע פֿאַרקויפֿט העמדער מיט ייִדישע אויפֿשריפֿטן און מע באַגריסט די פֿאַרבײַגייער אויף ייִדיש, אפֿשר וואָלטן געוויסע פֿון זיי זיך טאַקע צערעדט אויף ייִדיש. כאָטש אַזאַ פֿעסטיוואַל וועט לאַוו־דווקא צוציִען מער מענטשן צו די ייִדישע אונטערנעמונגען, וואָלט עס אָבער יאָ געווען אַ שיינע רעקלאַמע פֿאַר ייִדיש אין ישׂראל.

פֿון מײַן דערפֿאַרונג, האַלטן אַ סך ישׂראלים עד־היום אַז די איינציקע ייִדיש־רעדער אין ישׂראל זענען די חסידים און אַלטע ייִדן. אָבער ווי נפֿתּלי האָט אויף אַ באַשיידענעם אופֿן באַוויזן, זענען אויך דאָ אַ סך ישׂראלים אין די 50ער און 60ער, וואָס קענען ייִדיש און זענען גרייט עס צו רעדן. אַלץ וואָס זיי דאַרפֿן איז, אַז עמעצער זאָל צוגיין און פֿרעגן, פּראָסט־און־פּשוט: „אַנטשולדיקט, איר רעדט ייִדיש?”