ידיעות פֿון װאַרשע

News From Warsaw


פֿון קאָבי ווײַצנער

Published March 07, 2017, issue of March 29, 2017.

די ידיעות פֿון וואַרשע ווי אויך ייִדישע נײַעס פֿון אַנדערע לענדער איבער דער וועלט, קאָן מען הערן יעדן טאָג אין אונדזער ראַדיאָ־פּראָגראַם „דער פֿאָרווערטס־קול‟.

אַ נײַע אויסשטעלונג אינעם שטאָטישן מוזיי פֿון גלײַוויץ

גלײַוויץ איז געווען אַ דײַטשישע שטאָט ביז דער צווייטער וועלט־מלחמה. הײַנט איז זי אַ פּוילישע שטאָט – גליוויצע.

און דאָ זענען מיר, די ייִדן, אַ טײַערע מציאה ממש. אי מיר זענען פֿון הי, אי מיר זענען נישט קיין דײַטשן. אַדרבא, אַ סך פֿון די גלײַוויצער ייִדן שטאַמען פֿון פּוילן.

איינער פֿון אָט די ייִדישע זין פֿון דער שטאָט גלײַוויץ איז אָסקאַר טראָפּלאָוויץ. די אויסשטעלונג הייסט טאַקע ”די נאָוואַטאָרישקײט פֿון אָסקאַר טראָפּלאָוויץ“. די ייִדישע משפּחה טראָפּלאָוויץ שטאַמט פֿונעם שטעטל טראָפּלאָוויץ אויף דער פּוילישער טשעכישער גרענעץ. און מיט וואָס איז אָסקאַר קונה־שם געווען? איר נוצט מסתּמא זײַן פּראָדוקט, נישט וויסנדיק זײַן ייִחוס.

אָסקאַר טראָפּלאָוויץ, דער ייִדישער אינדוסטריאַליסט פֿון גלײַוויץ, האָט מיט דער הילף פֿון זײַן ייִדישן כעמיקער איזאַק (יצחק) ליפֿשיץ אויסגעטראַכט אַ קרעם פֿאַר דער הויט וואָס ברענגט צונויף וואַסער מיט בוימל, אָדער ווי מע זאָגט אויף ענגליש: WATER IN OIL EMULSION.

סע גייט אַ רייד וועגן דעם וועלט־באַרימטן קרעם ”ניוועאַ“. געגעבן האָט מען אים דעם נאָמען ניוועאַ ווײַל אויף לאַטײַניש מיינט ”ניוועאַ“ ווײַס ווי שניי. ווער סע וועט נוצן זיין קרעם, האָט טראָפּלאָוויץ צוגעזאָגט, וועט האָבן אַ הויט שיין און צאַרט ווי פֿריש געפֿאַלענער שניי.

ווי אַ סך ייִדישע מאַגנאַטן איז טראָפּלאָוויץ געווען אויך אַ שטיקל מוסרניק. געהאַלטן פון תּיקון עולם, הייסט עס. ער האָט באַגרענעצט די אַרבעט־שעהען אין זײַנע פֿאַבריקן אויף אַכט אַ טאָג, און אײַנגעפֿירט סאָציאַלע רעכט פֿאר זײַנע אַרבעטער ווי, למשל, דאָס רעכט אויף אַ באַצאָלטן אורלויב.

די דײַטשן, ווי מיר ווייסן, האָבן געפֿונען אַ גאָר טשיקאַוון אופֿן צו באַדאַנקען זייערע ייִדישע מיטבירגער פֿאַר זייער געוואַלדיקן צושטײַער צו דײַטשלאנד - זיי האָבן זיי געשיקט אין די אַרבעט־ און אומברענג־לאַגערן. טראָפּלאָוויץ אַליין האָט געהאַט מזל. ער איז געשטאָרבן 15 יאָר איידער היטלער איז געקומען צו דער מאַכט.

ווי מיר ווייסן, האָבן די ייִדן געמוזט איבערלאָזן אַלץ וואָס זיי האָבן פֿאַרמאָגט שוין בײַם אָנקומען קיין אוישוויץ. ווער עס האָט באַזוכט דעם אוישוויץ־מוזיי האָט געזען בערג פֿון וואַליזקעס, ברילן, ציין־בערשטלעך, פּראָטעזן און נאָך און נאָך.

פֿון די אַלע זאַכן וואָס די קרבנות האָבן געלאָזט הינטער זיך האָט אויף מיר געמאַכט אַ געוואַלדיקן רושם דווקא אַ קליינע פּושקע. אַ בלויע רונדע פּושקע מיטן וואָרט ”ניוועאַ“ געשריבן מיט שיינע ווײַסע אותיות. פּונקט ווי די פּושקע וואָס איך האָב בײַ זיך אין שטוב. אַ דערמאָנונג ווי נאָענט זענען מיר צו יענע שרעקלעכע טעג.

אויסשטעלונג לכּבֿוד 100 יאָר ייִדישע פּלאַטעס

לאָמיר פֿאַרלאָזן גלײַוויץ און באַזוכן אַ צווייטע אויסשטעלונג, דאָס מאָל אין וואַרשע.

אַ נײַע אויסשטעלונג אינעם וואַרשעווער ייִדישן מוזיי ”פּולין“ – הונדערט יאָר ייִדישע פּלאַטעס. סע גייט אַ רייד פֿון די רונדע שעלאַק און וויניל פּלאַטעס, וואָס די הײַנטיקע קינדער קענען נאָר פֿון בילדער.

דער אויסוואַל פֿון די פּלאַטעס אויף דער אויסשטעלונג איז טאַקע ריזיק: פּלאַטעס פֿון חזנים און קאָמיקערס, כּליזמרים און זינגערס, אויף ייִדיש, העברעיִש, פּויליש און ענגליש.

מיר האָט געפֿעלט אין דער אויסשטעלונג עפּעס אַ ריכטונג, אַ “לײַטמאָטיוו”. איך ווייס אַז פּסחקה בורשטיין, לענאַרד בערנשטײַן, משה קוסאָוויצקי און לעני ברוס זענען אַלע געווען ייִדן. אָבער וואָס פֿאַרבינדט זיי חוץ דעם?

גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רייד אָבער איך האַלט אַז אַזאַ מין אויסשטעלונג וואָלט געקאָנט זײַן אַ ביסל מער נאָוואַטאָריש. אפֿשר וואָלטן מער מענטשן געקומען זען די אויסשטעלונג ווען זיי וואָלטן געזען מיט די אייגענע אויגן ווי מען מאַכט אַ פּלאַטע. פֿאַר יונג און אַלט וואָלט עס געשאַפֿן אַ גרויסע פֿרייד ווען זיי קענען, למשל, רעקאָרדירן זיך אַליין און גיין צוריק אַהיים מיט אַן אייגענער פּלאַטע אונטערן אָרעם.

אַ מוזיי ווערט טשיקאַווע ווען ער דערלויבט אונדז צו דערלעבן טשיקאַווע מאָמענטן.