װיטעבסק און מאַרק שאַגאַל

Vitebsk and Marc Chagall


פֿון מיכאל קרוטיקאָװ

Published March 12, 2017, issue of March 29, 2017.

דער לעבנס־געשיכטע פֿון מאַרק שאַגאַל זײַנען געװידמעט פֿילצאָליקע פֿאָרשונגען, אָבער אײניקע מאָמענטן פֿון זײַן ביאָגראַפֿיע בלײַבן עד־היום ניט אין גאַנצן קלאָר, און די סיבה איז ניט קײן דוחק פֿון מקורים, נאָר זײער פֿאַרלאָזלעכקײט. 

שאַגאַל אַלײן האָט אַ סך בײַגעטראָגן צום שאַפֿן דעם אײגענעם “מיטאָס”, בפֿרט װעגן זײַנע לעצטע יאָרן אין סאָװעט־רוסלאַנד. זײַן אױטאָביאָגראַפֿיע “מײַן לעבן“, װאָס איז לכתּחילה אַרױס אין המשכים אין דער ניו־יאָרקער צײַטשריפֿט ”די צוקונפֿט“ און דערנאָך אױף פֿראַנצייזיש אין פּאַריז, אַנטהאַלט אַ סך טשיקאַװע און לעבעדיקע פּרטים, אָבער װײַט ניט אַלע שטימען מיט באַקאַנטע פֿאַקטן. די שאַגאַל־פֿאָרשער האָבן באַהאַנדלט די דאָזיקע אױטאָביאָגראַפֿיע מיט אַ געװיסן חשד.

דער װײַסרוסישער שרײַבער און קונסט־פֿאָרשער װיקטאָר מאַרטינאָװיטש האָט ספּעציעל באַהאַנדלט שאַגאַלס קורצן פּעריאָד אין זײַן הײמשטאָט װיטעבסק גלײַך נאָך דער אָקטאָבער־רעװאָולוציע. אין 1918 איז שאַגאַל באַשטעלט געװאָרן פֿאַרן סאָװעטישן ”באַפֿולמעכטיקטער פֿאַר קונסט־ענינים“ פֿון דער װיטעבסקער גובערניע. זײַן סאַמע באַרימטער אױפֿטו אױפֿן דאָזיקן פּאָסט איז געװען די דעקאָראַציע פֿון װיטעבסק לכּבֿוד דעם ערשטן יאָרטאָג פֿון דער אָקטאָבער־רעװאָלוציע. די גאַנצע שטאָט איז פֿאַרדעקט געװאָרן מיט קאָלירפֿולע בילדער און לאָזונגען. כּדי אױסצופֿירן די דאָזיקע װיכטיקע פּאָליטישע אױפֿגאַבע האָט שאַגאַל געפֿאָדערט, אַז אַלע װיטעבסקער קינסטלער זאָלן אָפּשטעלן זײער פּריװאַטע אַרבעט און קומען צו זײַן דינסט כּדי צו קאָפּירן זײַנע בילדער. די אָפּרופֿן אין דער אָרטיקער פּרעסע זײַנען געװען געמישטע. מען האָט געלױבט די פֿאַרביקײט פֿון די פּלאַקאַטן, אָבער אײנצײַטיק דערמאָנט דעם ”מאָדנעם אױסזען פֿון דער שטאָט“.

שאַגאַלס אַנדערע אױפֿגאַבע אױף דעם סאָװעטישן פּאָסט איז געװען צו שאַפֿן אַ קינסטלערישע לעראַנשטאַלט אין װיטעבסק. בשעתן רוסישּן בירגערקריג איז װיטעבסק געװען אַ רעלאַטיװ זיכערע און שטילע שטאָט, װאָס איז געװאָרן אַ מקום־מקלט פֿאַר אַ צאָל רוסישע קינסטלער און ליטעראַטן. שאַגאַל האָט געװאָלט זײ צוציִען צו דער אַרבעט, אָבער ניט אַלע האָבן געהאַט אַזאַ חשק. למשל, דער באַרימטער קינסטלער מסטיסלאַװ דאָבוזשינסקי האָט גענוצט זײַן סאָװעטישע שטעלע, כּדי צו שיקן פּראָדוקטן צו זײַן פֿאַרהונגערטער משפּחה קײן פּעטראָגראַד.

דאָבוזשינסקי האָט געהערט צו דער שיטה אין דער מאָדערניסטישער רוסישער קונסט, װאָס איז געװען קעגן שאַגאַלס ראַדיקאַלן סטיל. און דװקא צוליב אָט דעם ראַדיקאַליזם האָט מען שאַגאַלן געהאַלטן פֿאַר אַ קינסטלער פֿונעם לינקן אַװאַנגאַרד, כאָטש קײן שײַכות צו דער לינקער אידעאָלאָגיע האָט ער ניט געהאַט. די סאָװעטישע מאַכט האָט געהאַט אַ קנאַפּן אינטערעס אין זײַנע עקספּערימענטן מיט פֿאַרב און פֿאָרם. מען האָט צומאָל אַפֿילו געמאַכט חוזק פֿון זײַנע גרינע ייִדן און פֿליִענדיקע בהמות. אָבער די עכטע סכּנה פֿאַר זײַן סאָװעטישן סטאַטוס איז געקומען מצד זײַנע חבֿרים קינסטלער, װעלכע האָבן זיך געהאַלטן פֿאַר מער ראַדיקאַלע און לינקע אַװאַנגאַרדיסטן. 

אין 1919 איז קײן װיטעבסק מיט גרױסן פּאַראַד אָנגעקומען פֿון מאָסקװע דער קינסטלער קאַזימיר מאַלעװיטש. ער האָט זיך גלײַך גענומען פֿאַר פּראָפּאַגאַנדירן זײַן טעאָריע פֿון דער נײַער קונסט. מאַלעװיטש האָט געמאַכט אַ תּל פֿון דער גאַנצער טראַדיציע פֿון דער בילדערישער קונסט. אַנשטאָט דעם האָט ער אױסגעטראַכט אַ גאָר נײַע תּורה פֿון ”סופּרעמאַטיזם“, װאָס האָט זיך באַזירט אױף רײנע פּשוטע פֿאָרמעס אָן קײן שום שײַכות צו דער אַרומיקער װירקלעכקײט. מאַלעװיטש האָט איבערגעכאַפּט די איניציאַטיװ פֿון שאַגאַלן און איז געװאָרן דער סאַמע פּאָפּולערער מגיד פֿון דער נײַער רעװאָלוציאָנערער קונסט. װי עס באַמערקט מאַרטינאָװיטש, איז ”סופּרעמאַטיזם“ געװען אַן אַבסטראַקטע טעאָריע, װאָס יעדער אײנער האָט געקאָנט באַהערשן אין אַ פּאָר חדשים, בעת שאַגאַל איז געװען אַ מײַסטער אַ יחיד־במינו, װאָס איז געװען זײער שװער נאָכצומאַכן. דערצו נאָך האָט זיך מאַלעװיטש באַרימט מיט זײַן גרױס־שטאָטישער ייִחוס, בעת שאַגאַל איז געװען אַן אײגענער װיטעבסקער בחור, און דערצו נאָך אַ זון פֿון אַן אָרעמען הערינג־הענדלער. מען האָט געלאַכט פֿון זײַנע װילדע געשטאַלטן און מאָדנע פֿאַרבן, אָבער מאַלעװיטשעס געאָמעטרישע פֿיגורן זײַנען געװען העכער פֿון די השׂגות פֿונעם פּראָװינציעלן פּובליקום.

שאַגאַל האָט פֿאַרלאָזט װיטעבסק אין זומער פֿון 1920 און האָט מער קײן מאָל ניט באַזוכט זײַן הײמשטאָט. די צװײ יאָר, װאָס ער האָט דאָרט געדינט װי אַ סאָװעטישער אָנגעשטעלטער, זײַנען געװען שװער און ביטער. די סאָװעטישע מאַכט האָט אים ניט אָפּגעשאַצט, בעת זײַנע חבֿרים קינסטלער האָבן אים צומאָל געשטערט. דערצו נאָך האָט די סאָװעטישע געהײם–פּאָליצײ ”טשע־קאַ“ באַראַבעװעט זײַן שװערס יוּװעליר־קראָם, און זײַן שװיגער איז אומגעקומען אין דער סאָװעטישער תּפֿיסה. ”די װיטעבסקער יאָרן זײַנען געװען די צײַט פֿון באַשײַמפּערלעכע מפּלות, פֿאַרראַטן און אַנטטױשונגען“, פֿאַרסך־הכּלט מאַרטינאָװיטש, און איז ממשיך: ”דװקא די דאָזיקע שרעקלעכע צײַט האָט אונדז געגעבן יענעם שאַגאַל, װאָס מיר האָבן ליב.“ דװקא דעמאָלט האָט שאַגאַלס מאָלערישער טאַלאַנט דערגרײכט זײַן פֿולן אױפֿבלי. 

אין סאָװעטישן װײַסרוסלאַנד איז שאַגאַלס נאָמען געװען כּמעט װי פֿאַרװערט. די קאָמוניסטישע מאַכט אין מינסק איז געװען מער קאָנסערװאַטיװ און אַנטיסעמיטיש אײדער אין מאָסקװע. מען האָט דערקלערט שאַגאַלן פֿאַר אַ ”דעקאַדענט“ און ”ציוניסט“. ערשט אין די לעצטע יאָרן האָט זיך די אָפֿיציעלע מלוכישע פּאָזיציע לגבי שאַגאַלן געביטן, און מען האָט פֿאַר אים, סוף־כּל־סוף, געפֿונען אַן אָרט אין דער װײַסרוסישער קולטור–געשיכטע.