רוחניות

פּרשת כּי־תשׂא, תּשע״ז

Weekly Torah Portion: Ki Siso, 5777

פֿון יואל מאַטוועיעוו

צוויי מעשׂיות אין דער הײַנטיקער פּרשה האָבן צו טאָן מיט זילבער און גאָלד. בײַם אָנהייב פֿון דער סדרה דערציילט אונדז די תּורה, אַז דער באַשעפֿער האָט געהייסן זאַמלען בײַ אַלע ייִדן אַ קליינעם סכום זילבער — אַ האַלבן שקל — כּדי יעדער זאָל האָבן אַ חלק אינעם אויפֿשטעלן דעם משכּן.

צוליב דער באַזונדערער וויכטיקייט פֿון דער דאָזיקער מעשׂה, האָבן מיר זי אויך געלייענט מיט דרײַ וואָכן צוריק אין אַ באַזונדערער ספֿר־תּורה. ס׳איז פֿאַראַן אַ באַקאַנטער מינהג צו געבן דרײַ מטבעות לשם צדקה פֿאַרן פֿאַרגאַנגענעם יום־טובֿ, פּורים. דער דאָזיקער מינהג דערמאָנט אונדז אויך אינעם ענין פֿון „מחצית־השקל‟ אין אונדזער פּרשה. די חז״ל דערקלערן, אַז דער רבונו־של־עולם האָט געוווּסט, אַז המן־הרשע וועט פֿאָרלייגן דעם מלך אַחשוורוש אַ ריזיקע סומע געלט, כּדי צו באַקומען דעם רשות אומצוברענגען די ייִדן. צוליב דעם, וואָס אין משה רבינוס צײַטן האָבן אַלע ייִדן געזאַמלט מטבעות פֿאַר אַ הייליקן צוועק, זענען זיי שפּעטער געראַטעוועט געוואָרן פֿון המנס מערדערישן פּלאַן.

אינעם פֿריִערדיקן פּרשה־אַרטיקל האָבן מיר געשמועסט וועגן דער סכּנה פֿון גלײַכגילט. די אַנשי־סדום האָבן געלעבט לויט אַן עקסטרעמער פֿאָרעם פֿונעם פּרינציפּ „שלי שלי ושלך שלך‟ — „מײַנס איז מײַנס, דײַנס איז דײַנס“. אונדזערע חכמים גיבן איבער, אַז אין סדום האָט געהערשט אַ געפֿערלעך אומיושרדיקע סיסטעם, לויט וועלכער מע האָט נישט געטאָרט העלפֿן די אָרעמע־לײַט בכלל. פֿאַרן געבן צדקה פֿלעגן די אַנשי־סדום אויספּײַניקן די „פֿאַרברעכער‟ אויף טויט. די קאַלטע גלײַכגילט ווערט אָבער אין אונדזער טראַדיציע אַסאָציִיִרט מיט עמלק.

די רישעותדיקע מידת־סדום בלײַבט, צום באַדויערן, ברייט פֿאַרשפּרייט. אַ טייל מענטשן גלייבן, אַז די אָרעמע־לײַט זענען אַליין שולדיק אין זייער מצבֿ. הפֿקרדיקע און צינישע עגאָיִסטישע חשבונות, די הויפּט־פּרינציפּן פֿון די עמלקים, זענען אויך גענוג פֿאַרשפּרייט אין דער הײַנטיקער וועלט.

אַזוי צי אַזוי, רעפּרעזענטירט די מעשׂה מיטן מחצית־השקל דעם פֿאַרקערטן ענין: אַחדות לשם־שמים. דער אייבערשטער האָט געהייסן זאַמלען דווקא האַלבע, און נישט גאַנצע שקלים, ווײַל מענטשן נייטיקן זיך איינער אין אַ צווייטן. יעדער האָט געגעבן פּונקט דעם זעלבן סכום, ווי אַ סימן פֿון גלײַכקייט. דער צוועק איז געווען אַ ריין רוחניותדיקער, כּדי אויפֿצושטעלן בשותּפֿות אַן אָרט, וווּ עס זאָל רוען די הייליקע שכינה, און וווּ עס ווערט צעשווענקט די גרענעץ צווישן גשמיות און רוחניות.

אונזדער פּרשה הייבט זיך אָן מיט די ווערטער „כּי תשׂא את ראָש בני־ישׂראל‟. בײַם זאַמלען דאָס זילבער האָט דער אייבערשטער אָנגעזאָגט משה רבינו איבערצוציילן די „קעפּ“ פֿונעם פֿאָלק. בוכשטעבלעך מיינט אָבער די דאָזיקע פֿראַזע „ווען דו וועסט אויפֿהייבן דעם קאָפּ פֿון די ייִדן‟. אַן עלנטער יחיד איז בלויז אַ האַלבער מענטש; דווקא ווען מע פֿאַרנעמט זיך מיט עפּעס אַ וויכטיקער מלאָכה צוזאַמען מיט די אַנדערע — בפֿרט ווען עס גייט אַ רייד וועגן אַזאַ הייליקן און אוניקאַלן ענין, ווי דאָס שאַפֿן אַ „דירה‟ פֿאַרן באַשעפֿער — קאָן דער מענטש אויפֿהייבן דעם קאָפּ, דהײַנו צו דערפֿילן זײַן וויכטיקע ראָלע ווי אַ יחיד. אין די קבלה־ספֿרים ווערט דערקלערט, אַז אַחדות און ברודערשאַפֿט זענען דער עיקר־שליסל צום רוח־הקודש. דאָס פֿאַרנעמען זיך בשותפֿות מיטן אויפֿבויען דעם משכּן האָט געבראַכט ייִדן צו דערהויבענע השׂגות פֿון רוחניות.

ווײַטער ווערט אין אונדזער פּרשה דערציילט, ווי משה רבינו האָט באַקומען די לוחות אויפֿן באַרג סיני. ווען ער איז שוין געווען גרייט זיי אַראָפּצוברענגען, האָט ער דערזען, אַז די ייִדן האָבן געשאַפֿן דעם גאָלדענעם קאַלב און אָנגעהויבן אים צו דינען ווי אַן אָפּגאָט. ווי אַ רעזולטאַט, האָט משה צעשטערט סײַ די לוחות, סײַ דעם גאָלדענעם געץ. דערנאָך האָט ער צוגעגרייט די צווייטע לוחות, ווידער אַרויפֿגעגאַנגען אויפֿן באַרג, און באַקומען די עשׂרת־הדברות.

אויפֿן ערשטן בליק, זעט אויס די געשיכטע מיטן גאָלדענעם קאַלב אין אַ געוויסער מאָס ענלעך צום מחצית־השקל. די באַטייליקטע אינעם קולט פֿונעם עגל־הזהבֿ האָבן אויך אַרויסגעוויזן אַ געוויסן מין אַחדות, הגם דער צוועק איז, פֿאַרשטייט זיך, געווען אַ שלעכטער.

אין דער אמתן, ווי עס דערקלערן אונדז די חז״ל, האָבן די שאַפֿער פֿונעם גאָלדענעם קאַלב באַגנבֿעט די פֿרויען, אַרויסרײַסנדיק בײַ זיי די גאָלדענע רינגלעך פֿון די אויערן. שפּעטער האָבן די געצן־דינער אָנגעהויבן טאַנצן צוזאַמען אַרום זייער געץ, אָבער דאָס איז געווען בלויז אַ פּאַראָדיע אויפֿן אמתן אַחדות און גלײַכקייט.

נאָכן דערציילן, ווי אַזוי די זילבערנע מטבעות האָבן געדינט ווי אַ מיטל צו פֿאַראייניקן די מענטשן און אַרויפֿברענגען זייערע נשמות צו רוחניות, וואָרנט אונדז די תּורה, אַז נישט אַלע מאָל איז דאָס אויבערפֿלעכלעכע אַחדות אַ גוטע זאַך. אַדרבה, צוליב דעם חטא־עגל־הזהבֿ האָבן די ייִדן מער נישט געקאָנט דינען דעם באַשעפֿער אויפֿן גאָר הויכן אופֿן, וואָס די ערשטע לוחות האָבן רעפּרעזענטירט. ווי עס ווערט באַטאָנט אין קבלה־ספֿרים, וועלן מיר ווידער דערגרייכן אַזאַ הויכע מדרגה נאָר אין משיחס צײַטן.

די לימודים פֿון די צוויי היפּוכדיקע בײַשפּילן מיטן עכטן און פֿאַלשן אַחדות איז גרינג צו פֿאַרשטיין, הגם אַחוץ דעם דערמאָנטן פּשוטן סאָציאַלן באַדײַט שטעקן אין ביידע מעשׂיות טיפֿע סודות־התּורה. פֿאַרוואָס האָבן אָבער ייִדן בכלל אָפּגעטאָן אַזאַ אויסטערלישע עבֿירה? די חז״ל זאָגן, אַז דער שׂטן האָט פֿאַרפֿירט אַ טייל ייִדן און זיי איבערגעצײַגט, אַז משה רבינו איז טויט. ס׳איז אָבער נאָך אַלץ שווער צו פֿאַרשטיין, ווי אַזוי די געצן־דינער זענען אַזוי גיך און טיף געפֿאַלן. ס׳איז דאָך געשען גלײַך נאָך דער געטלעכער אַנטפּלעקונג בעת דער מתּן־תּורה, ווען יעדער ייִד האָט דערהערט דאָס קול פֿונעם אייבערשטן און אויף אַ ווײַל געוואָרן אַ שטיקל נבֿיא.

בלויז אַ קליינע צאָל יחידים האָבן באַטראַכט דעם גאָלדענעם קאַלב ווי אַן עכטע עבֿודה־זרה. די אַנדערע באַטייליקטע אינעם חטא האָבן בלויז מיטגעטאַנצט אָדער נישט קריטיקירט, ווי געהעריק, די עכטע געצן־דינער און זייערע מיטטענצער.

דער נבֿיא יחזקאל האָט דערזען פֿיר חיות־הקודש — מיסטישע פֿיגורן — אין זײַן נבֿואה. די דאָזיקע פֿיגורן זענען מרמז אויף פֿיר פֿאַרשיידענע דרכים אין עבֿודת־השם. איינער פֿון די „הייליקע חיות‟, דער אָקס, רעפּרעזענטירט דעם חיצוניותדיקן, אויסערלעכן און מעכאַנישן אַספּעקט פֿון דער תּורה. אַפֿילו די, וואָס האָבן זיך ממש געבוקט צום גאָלדענעם קאַלב, האָבן לאַוו־דווקא געמיינט אַ בוכשטעבלעכן אָפּגאָט. די קלאַסישע מפֿרשים באַטאָנען, אַז דער עגל־הזהבֿ האָט בײַ זיי געדינט בלויז ווי אַ סימבאָל פֿונעם פֿאַרגרעבטן „אָקסישן‟ וועג צום געטלעכקייט. ווי באַלד זיי האָבן געשטעלט דעם טראָפּ בלויז אויפֿן חיצוניות און פֿאַרקוקט דאָס פּנימיות־התּורה, האָט אַזאַ צוגאַנג פֿאַרוואַנדלט די עבֿודת־השם גופֿא אין אַן עבֿודה־זרה, אין אַ פֿאַרגליווערטן קולט.

אין די הײַנטיקע ייִדישע קהילות זאַמלט מען כּסדר צדקה־געלט אויף פֿאַרשיידענע צוועקן. ליציטאַציעס יעדן יום־טובֿ און אַפֿילו יעדן שבת זענען געוואָרן אַן אָנגענומענע פּראָצעדור אַפֿילו אין די שטרענגסטע חסידישע סבֿיבֿות, הגם נישט אַלע באַקאַנטע פּוסקים פֿון אַמאָל זענען געווען צופֿרידן מיט אַזאַ פּראַקטיק. ווען אַנשטאָט דעם צוועק טראַכט מען וועגן געלט און כּבֿוד פֿון די עשירים, קאָן מען צוקומען, חלילה, סכּנותדיק נאָענט צום חטא פֿונעם גאָלדענעם קאַלב. דאָס דאַוונען ווערט, נעבעך, פֿאַרגרעבט און פֿאַרשניטן צוליב ליציטאַציעס און דיסקוסיעס וועגן געלט־זאַכן. דערצו, מוז מען גוט באַטראַכטן דעם עצם־צוועק און פֿון וואַנען עס נעמען זיך די נדבֿות.

בקיצור, ווען מע פֿאַרנעמט זיך מיט קהילה־ענינים טאָר מען נישט איבערצוחזרן, חלילה, דעם אַלטן אויסטערלישן חטא. כּדי צו פֿאַרוואַנדלען די וועלט אין אַ גרויסן משכּן, אַ הייליק אָרט פֿון שכינה־אַנטפּלעקונג, דאַרף מען שטרעבן אַלצדינג טאָן יושרדיק און לשם־שמים.